Jартамал бичик.
Алтай тилле бодоштыра программалар 6-чы класска текши уредулу школдорго Федерал эл-тергеелик уреду
стандарттын некелтелери аайынча тургузылган.
Автор-тургузаачылары:
Программалар мындый болуктерден турат:
1.
Jартамал бичик.
2. «Алтай тил» предметти уредеринин текши jартамалы.
3. Уредулу планда «Алтай тил» предметтин jери.
4. «Алтай тил» предметти
уренгенде jединер бойынын
танынан
озуминде
турулталары
(личностный),
метапредметный ла предметти уренеринин турулталары.
5. «Алтай тил» предметле тос текши уреду аларынын содержаниези.
6.Алтай тилле уренчиктердин билгирин баалап тургузар темдектердин кемjулери.
7.Темаларла пландаары.
8. «Алтай тил» предметти уренип, класстар аайынча уренчиктердин тос билгирлери ле алынатан
темигулери.
9. «Алтай тил» предметти уредеринде тузаланар уреду-методикалык литература.
Торол тилдин амадузы: Балдардын эрмек-куучыны сурлу, состоринин учуры терен, тили ару, эпту
болорына
амадаары, колыш-телиш куучын айтпазына уредери.Алтай тилле кону, чын куучындап ла бичип турарына
таскадары.
Торол тилиле jурумде, jон ортодо тузаланып билерине уредер.
Бу амадуга jедерге
1) Урокто бо, танынан иште бе алтай тилди уренип тура,оны литературала колбулу уренери.
2) Художественный текстти ончо jанынан шиндегенде, онын тили кандый болгонын шиндеери.
«Алтай тил» предметти 6-чы класста бичикле иштееринин аайы ла тос уреду аларынын содержаниези деп
болукте уренер бичиктин амадузы,тос ууламjылары ла алтай тилдин грамматиказыла «Эрмек-куучын», «Текст»,
«Морфология.Куучын-эрмектин болуктери», «Синтаксис ле пунктуация», «Фонетика, графика, орфография,
орфоэпия»,
«Лексика», «Состин
будуми
ле
будери.(Морфемика) деп
болуктерди
уренерине
методикалык
тос
ууламjылар,jартамалдар берилет.
«Алтай тил» предметти 6-чы класста уредеринин текши jартамалы.
Федерал эл- тергеелик уреду стандарт аайынча тос текши уредулу школдо 6 класста «Алтай тил»
предметти мындый амадулу берер:
- Алтай Республикада алтай тил экинчи эл- тергеелик тил деп, оны билери бастыра jуруминде керекту
деп уренер, торол тилин тооп, оны культуранын будуми деп чеберлеер куун таскадар, торол тили улусла
тил алыжар, билгир алар, jурумнин этика аайынча ээжилериле таныжар арга деп сезимди уренчиктердин
озогине салар, торол тилинин байлыгынын учурын аайлаар.
-алтай тил-jуруминде, уредулик иште куучындажар, тил алыжар арга деп билер; улусла куучындажарга,
бой-бойын аайлажарга, кожо иштеерге, jедимду эрмек-куучын откурип билер ле эрмек-куучынын онон артык
эдип jарандырарына куунзедер; танынан
билгир аларга, билерин теренжидерге болушту текшиуредулик
билгирлерди алынар: иштин амадузын, планын тургузып,онын одор аайын темдектеп, бойынын эрмеккуучынын тузедип, чокымдап; керекту бичиктерди бедреп, тилдин созликтеринен ле оско до аргаларды
тузаланып(газет-журналдарды, Интернетти), керекту jетирулерди, тексттерди табар ла олорды амадуга келиштире
jазап билер;
- алтай тилдин билим тозолгозин ондоп, эрмек-куучында чын тузаланып билер; алтай литературный тилдин
тос учурлу ээжи-некелтелерин билер; тилдин темдектерин таныыр, шиндеер, тундештирер, бир аайлап болиир
ле олордын учурын jартап билер; оос ло бичилген эрмек-куучыннын будумдерин, башка-башка айалгаларда
тилди
тузаланар ээжилерин , эрмек-куучыннын
культуразын, этикет ээжилерин, буспай будурер; созлигин
байыдар; эрмек-куучынында тузаланып турган грамматиканын аргаларын элбедер; jастыра jок бичижин, токтой
тужер темдектерди чын
тузаланып билер, алтай
тилдин лексиказын , фразеологиязын
тилдин маар
некелтелерине келиштире эрмек-куучынында, уредуде, керекту оско до учуралдарда тузаланып билерин тыныдар.
Тос текши уредунин Федера эл- тергеелик уреду стандартынын тозогозинде системно-деятельностный
ууламjы салынган.
Уренчиктер кандый ла иштин амадузын тургузып билери, ишти будурер аайын темдектеп(пландап) билер
ле керекту учуралда оны кубултып чокымдаар, керелеп билер (бойын башкарынар текши уреду эдилгелер)
Уренчиктер кандый ла айалгада эрмек-куучыннын будумдериле тузаланып, кандый ла улусла куучындажып
билер;оос ло бичилген эрмек-куучынды чын аайлап,эпту тузаланар; тургузылган сурак аайынча бойынын санаашуултезин чокым,jарт,айдып(jартап) билер (колбу тударынын эдилгелери)
Уренчик берген иштин jартына бойы чыгар, оны jартаарына керекту темдектерди табар, суракты шуур аайын
темдектеер, башка-башка бичиктерден, газет-журналдардан керекту jетирулерди таап билер; текстле иштеерин
ондоп, ондогы тос ло тос эмес учурлу jетирулерди ылгаштырып, талдап билер, тексттен керекту jетирулерди
бедреп билер, ол тоодо компьютердин, Интернеттин болужыла; jетирулерди талдап, бир аайлап ла башкш-башка
аргалардын болужыла оны белетеп билер.Сосколбула,эрмекле иштеп,состордин бой-бойыла колбожор аайын
ондоп, эрмек тургузары; состин табыш-таныктарын бой-бойынан ылгаштырып, олор кандый ла сос будурер
аргалузын билип алар; состин учурлу болуктерин, состин будер эп-аргаларын билип,темдектеп турар; алтай
тилдин кажы ла созинин лексика учурын билерин теренжидер; эрмек-куучынында синонимдерле, антонимдерле,
бузулбас сосколбуларла эпту тузаланып билер учурлу (билгир алар текши уреду эдилгелер)
Уренчик кажы ла будурген ижинен кандый бир уреду, темигу алып, оны ондоп, когуске алынып jурер;
кандый ла айалгада бойынын jерин таап, ишти jарамыкту, чындый эдер; бойынын Торолиле , албатызыла,
Россиянын туукизиле оморкоор куун-санаалу, бойынын албатызын, угын билер, башка-башка укту албатылар
барын билип,олорды тооп jурер; ороонына , торолине ачык куунду, jакшы ла jаманды ылгап билер кижи болор
учурлу.
(уренчиктин бойынын танынан озумиле колбулу текши уреду эдилгелер.)
Уредулу планда «Алтай тил» предметтин jери ле предметтин
ондайы.
Уредунин тос планында 6-чы класста «Алтай тил» предметти уредерине -70 час берилет.
Темаларды уренерине- 46 час.
Тил темиктирерине- 18час
Ченелте иш- 4 час.
Jыл туркунына уренгенин такып корорине- 2час.
№
Ондайы
Бастыра канча
час берилген
Тил темиктирерине канча
берилген.
час
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Кире сос
Эрмек-куучын
Текст
5-чи класста уренгенин такып корори.
Адалгыш
Jарталгыш
1час
1час
1час
3 час
12 час
6час
7.
8.
9.
10
Тооломо
Солума
6-чы класста отконин такып корори
Jыл туркунына отконин такып корори.
10час.
11час
5час
2час
2ч
4ч
2ч
2ч
4ч
4ч
«Алтай тил» предметти уренгенде jединер бойынын танынан озуминде турулталары (личностный),
метапредметный ла предметти уренеринин турулталары.
Берилген иштеер программаларда алтай тилди уренеринде мындый турулталарга jединери темдектелет:
Уренчиктин бойынын танынан озуминде турулталары (личностный):
1.Алтай Республикада алтай тил экинчи эл- тергеелик тил деп, Алтай Республикада jадып, алтай тилди
билери керекту деп куунзеп уренери.
2.Алтай тилле санаа-шуултезин кону, эпту колбулу эрмек-куучынла чыгара айдып ла бичип турары (оос ло
бичилген эрмек-куучынла)
3. Торол тилин билер уренчиктер кажы ла класста алтай тилинин учурын ондоп теренжиде уренери,торол
тили кижинин бастыра jуруминде керектузин билип, алтай тил-алтай албатынын уйеден уйеге озуп,
улалып баратан тили деп ондоп, сананып jурерине уредери, торолчи куунин бийиктедери.
4.Алтай тилди jуруминде керекту деп jилбиркеп уренери.
5.Кажы ла класста алтай тилдин грамматиказын уренип, тил билимнин тозогозин ондоп, оос то, бичилген де
эрмек-куучынында чын тузаланарына jединери.
«Алтай тил» предметти уренеринде метапредметный турулталар:
1) кажы ла урокто эмезе кандый ла ишти баштаарынан озо бойына амаду тургузарына уренчиктерди
уредер ле таскадар(обучение целеполаганию),ол ишти jетире будурбегенче амадуны санаазында тудары.
Бойынын ижин пландап билерине уредери.
2)Эрмек-куучыннын бастыра будумдериле иштенип билери:
-уренчиктин оос ло бичилген эрмек-куучыны байлык болгоны: кандый ла источниктерден (билим ле
кееркедим
бичиктерден)кычырып,телекорултенен коруп, Интернеттен кычырып, jетиру алып, ондоп, ижинде
тузаланары;
-текстле иштеп билери: кычырыштын бастыра будумдериле тузаланып билери: текстле таныжып кычырары
(ознакомительное), не керегинде айдылганын турген коруп ийери (просмотровое), кандый бир jетиру бедреп
кычырары (поисковое).
-бойынын санаазын оос ло бичилген эрмек-куучынла jайым, чын чыгара айдынары;
-схемаларла, таблицаларла алгоритм аайынча тузаланып, иштеп турары.
3)Алтай тил
ле литературанын урогында алган билгирлерин
оско
предметтердин урогында, jуруминде
тузаланып билери.
Предметти уренеринин турулталары:
1)Алтай тилди уренип, терен билгирлер аларына jединери:
2)Алтай тилдин билим тозогозин (научная основа), тилдин грамматиказынын ээжилерин билерине jединери.
3)Эрмек-куучыннын башка-башка будумдериле: оос ло бичилген эрмек-куучын, монолог, диалог, полилогтузаланары, кандый ла стильдерле, жанрла иштеери, алтай тилле шинжу ле проект иш тургузып, корулап
билери.
«Алтай тил» предметле текши тос уреду аларынын содержаниези.
Школдо алтай тилдин курсы коммуникатив, лингвистика ла тил, культуроведческий компетенцияларды
тозоп таскадарына ууландырылган. Ол программалардын турггузылган аайы-структуразынан jарт билдирлу.
Айдылган компетенцияларды тозоп таскадарын программаларда тос учурлу уч ууламjы jеткилдейт:
-коммуникатив компетенцияны тозоп таскадарынын содержаниези;
-лингвистика ла тил компетенцияларды тозоп таскадарынын содержаниези;
-культуроведческий компетенцияны тозоп таскадарынын содержаниези.
Программаларда
баштапкы
ууламjы
«Эрмек-куучын, эрмектежип
куучындажары», «Эрмектежип
куучындажарына уренерге иштеери (речевая деятельность)», «Текст», «Тилдин тузаланар аайынын будумдери»
деп болуктерде берилген. Олордын тос учуры: эрмектежип куучындажарына уредип таскадары.
Экинчи
ууламjы: «Тил керегинде
текши
jетирулер», «Эрмек-куучыннын
табыштары ла
чын
айдары»,»Графика», «Морфемика ла состин будери», «Лексика ла фразеология», «Морфология», «Синтаксис»,
«Чын бичиири ле пунктуация» деп болуктер. Олор тилдин турган будумиле, онын единицаларын тузаланар
анылузыла таныштырат.
Учинчи
ууламjы: «Тил ле культура» деп болук тил ле албатынын туукизинин,культуразынын колбузын
билип аларга болужат.
Уредуде ууламjылар (олордын болуктери) бой-бойыла тудуш, колбулу. Программалардын кажы ла болугин
уренгенде, уренчиктер jаны билгирлерле танышканыла коштой , эрмектежип куучындажар аргаларын таскадар,
ого керекту коммуникатив билгирлер алынар, алтай тил алтай албатынын культуразы деп билерин
теренжидер.Тилди мынайда уренгенде, онын системазын аайлары ла оныла башка-башка учуралдарда
келиштире тузаланары бир аай одот. Берилген ончо
материал уренчиктердин
билгиринин кемине
келиштире берилет.
Коммуникатив компетенцияны jеткилдеер содержание.
1. Эрмек-куучын, эрмектежип куучындажары.
1. Эрмек-куучын ла
эрмектежип куучындажары.Эрмек-куучыннын айалгазы. Оос ло бичилген эрмеккуучын.Монолог ло орток куучын.Монологтын будумдери.Орток куучыннын будумдери.
2. Оос ло бичилген эрмек-куучыннын анылузын аайлары; оос ло бичилген эрмек-куучынды шиндеери.
Орток ло монолог эрмек-куучынды ылгаштырары. Монолог ло орток куучыннын будумдерин тузаланып
билери. Башка-башка айалгаларда куучындап турган кижинин эрмек-куучынынын амадузын аайлаары.
Эрмек-куучында этикет ээжилерди тузаланары.
2.Эрмектежип куучындажарына уредери (речевая деятельность)
1.Эрмектежип куучындажарына
уредер
иштердин
будумдери:кычырары, угары(аудирование), айдары
(говорение),бичиири.
2. Эрмектежип куучындажарына уредери.
Кычырып эмезе угуп турган текстте бар тос ло кош jетирулерди табары.Кычырган эмезе уккан текстте
не керегинде айдылганын толо эмезе
кыскарта эрмек-куучыннын
айалгазына келиштире куучындап
берери.Кычырарынын будумдериле:текстле таныштыра кычырары(ознакомительное), не керегинде айдылганын
турген коруп ийери(просмотровое), кандый бир jетиру бедреп,шиндеп кычырары(поисковое)-тузаланып
билери,бичикле,оско до jетиру берер
аргаларла иштеп билери.Угарынын будумдериле тузаланып
билери.Уккан, кычырган текстте не керегинде айдылганын толо, кыскарта, талдап куучындаары.Эрмеккуучыннын амадуларына, одуп турган айалгазына келиштире оосло,бичип, монолог(анайда ок диалог) тексттер
тургузарыКандый бир темага керекту материал jууры,оны бир аайлаары; башка-башка бичиктерден,СМИ-нен
керекту jетируни бедреери,таап шиндеери, келиштире кубултары.
3.Текст
1.Текст керегинде ондомол.Тексттин тос темдектери(болуктерге болинери,шуултези jанынан буткул ,колбулу
болоры)Тексттин темазы,тос шуултези.Микротема.
Текстте эрмектердин ле болуктеринин колбожор аргалары.
Абзац.
Эрмек-куучыннын функциональный будумдери:jурамал,jетиру берер,шууген учурлу.Тексттин турар будуми
(структуразы) План,тезистер-текстти бар jетирулери аайынча кубултканы.
2.Текстти темазы, тос шуултези,будуми jанынан шиндеери.Текстти учурлу болуктерге болиири,онын
планын,тезистерин
тургузары. Текстте
эрмектердин
колбошкон аргаларын
jартаары.Тексттин тилинин
анылуларын
шиндеери.Эрмектежип куучындажарынын
амадузына, темазына,тос шуултезине
ле
одор
айалгазына келиштире тилдин керекту эп-аргаларын талдаары.Жанры,мары,будуми башка тексттер тургузары.
Текстти тургузарынын некелтелерин (болуктери ээчий турары, шуулте колбулу болоры, тема аайынча ла
о.о.)буспай будурери.Тургускан текстин бойы тузедери.(jарандырары).
4.Тилди тузаланары jанынан (функциональный)будумдери.
1.Тилди
тузаланар
будумдери: эрмектежип
куучындажар
тил(разговорный),тузаланар(функциональный)
марлар:билим,публицистика,окылу-деловой; кееркемел литературанын тили.
Билим мардын жанрлары (доклад,кандый бир иш
керегинде бичиири-отзыв, аудиториянын алдында сос
айдары-выступление , интерьвю),окылу-деловой маар:расписка, будумjи бичик –доверенность,сурак-бичик-заявление,
эрмектежип куучындажарынын жанрлары(куучындаганы-рассказ,куучындашканы-беседа)
2.Тексттин марын табары,Жанры,маары башка тексттер(тезистер, кандый бир иш керегинде санаазын бичиириотзыв,самара,расписка, будумjи бичик-доверенность,сурак бичик-заявление)тургузары;jетиру эдер,jурамал, шууген
учурлу тексттер.jаан эмес докладла.,jетируле кураа балдардын алдына чыгар.
Лингвистика ла тил керегинде компетенцияларды jеткилдеер содержание
5.Тил керегинде текши jетирулер
1.Алтай тил- алтай албатынын торол тили,Алтай Республиканын экинчи эл-тергеелик тили.Алтай тил
эмдиги телекейде.
Алтай литературный тил, диалекттер,тилдин профессионал болуктери,жаргон.
Алтай тил-алтай кееркедим литературанын тили.Алтай тилдин кееркедим эп-аргалары.
Лингвистика-тил керегинде билим. Лингвистиканын тос болуктери. Орооннын атту-чуулу лингвисттери.
2. Эмдиги ойдо алтай тилле эрмектежип,куучындажып билеринин учуры. Эл-jоннын, тергеенин jуруминде,
озоринде алтай тилдин учуры.
Литературный тил ле диалекттердин, тегин эрмек-куучыннын ла ишле колбулу, жаргон башкаларын билери.
Алтай тилдин кееркедим байлыгын, jаражын, чеченин сезери. Кееркемел тексттерде тилдин кееркедим эпаргаларын тузаланганын шиндеери.
6.Эрмек-куучыннын табыш-таныктары ла орфоэпия.
1.Фонетика-тил билимнин(лингвистиканын)болуги.
Табыш-эрмек-куучыннын единицазы. Унду табыштар, олордын анылу темдектери. Унду табыштар будер jериле,
будер эп-аргазыла, эриндердин туружрыла болинери. Алтай тилде кату ла jымжак табыштардын состордо
турар анылузы (сингармонизмнин ээжизи)
Унду табыштар кыска ла узун болоры. Кыска ла узун ундулер состин учурын кубултары. Узун унду
табыштардын будери. Элес ундулер. Экиленген ундулер.
Туйук табыштар. Туйук табыштар унгур ле тунгак туйукка болинери. Эжерлу ле эжери jок туйук табыштар.
Алтай состин бажында ла учында турбас туйук табыштар. Тунгак туйуктар бойынын унгур эжерине кочор
учуралдар.
Эрмек-куучында табыштардын кубулары. Транскрипция. Уйе. Согулта.
Орфоэпия-лингвистиканын болуги. Чын
айдары
ла
согултанын тос
ээжилери. Чын айдарынын
(орфоэпиянын)созлиги.
2.Эрин чойилер ле эрин чойилбес унду табыштарды,унгур ле тунгак туйуктарды,jымжак ла кату ундулерди
ылгаштырып билерин тыныдар. Кыска ла узун ундулер состордин учурын кубултып турганын билип,
бичигенде, билгир тузаланар. Транскрипциянын болужыла состордин айдылар, чын бичилер
анылуларын
jартаары. Сости табыш-таныктары аайынча ылгаары.
Бойынын ла оско кижинин айтканын орфоэпия jанынан шиндеери.
Бойынын эрмек-куучынында табыш-таныктарды чын айдарынын ээжилерин тузаланары.
Орфоэпиялык билгирлерди бойынын эрмек-куучынында тузаланар.
7.Графика.
1.Графика-лингвистиканын болуги. Табыш ла таныкты тундештирери. Алтай тилдин графиказы.
Сости табыш-таныктары jанынан тундештирип билерин тыныдары. Созликтерле иштегенде, танмалыкты
билерин тузаланары.
8.Морфемика ла состин будери.
1.Морфемика-тил билимнин болуги.
Морфема-состин эн кичинек учурлу болуги. Морфемалардын будумдери: тазыл-морфема, кожулта-морфемалар.Сос
будурер, сос кубултар морфема-кожулталар. Кеп будурер кожулталар. Кеп будурер кожулталар. Состордин будер
эп-аргалары. Кыскарткан колболу состор (аббревиатуралар).
2.Состин морфемный будумин шиндеп билери. Морфемаларды ылгаштырары. Состордо чын бичиири. Состордин
буткен эбин jартап билери, тундештирери.
9.Лексика ла бузулбас сосколбулар.
1.Лексика-тил билимнин болуги. Алтай тилдин лексиказы: су-алтай-jебрен турк тилден арткан энчи состор,
оско тилден кирген состор.
Состин лексика учуры. Состин чике учуры ла кочуре учуры. Коп учурлу ла jаныс учурлу состор.
Синонимдер. Антонимдер. Омонимдер.
Алтай тилдин лексиказы текши тузаланар ла текши тузаланбай турган(анылу) лексикага болинери. Текши
тузаланбай турган лексиканын болинери.
Бузулбас сосколбулар(фразеологизмдер). Олордын лексика учуры. Кеп, укаа состорди ле фразеологизмдерди
ылгаштырары. Созликтер керегинде jетиру (энциклопедия, состин учурын jартаган, эки тилле тургузылган ла о.о).
Алтай тилдин созликтери:орфография, топонимика,диалект,морфем ле о.о.Олордын башкалары.
2.Состордин лексикалык учурын jартаары. Состорди тузаланары jанынан ылгаштырып болиири.Состо кочуре
учур буткенин билери.
Бойынын эрмек-куучынында кеп ле укаа состор тузаланар,олордын учурын jартаары.
Созликтерле тузаланар. Созликтерден башка-башка jетирулер алып билер.
10.Морфология.
1.Состорди куучын-эрмектин болуктерине болиир темдектер: лексика учуры, морфология темдектери ле
синтаксистеги учуры.
Куучын-эрмектин алдынан учурлу болуктери. Адалгыш-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги,онын лексика
учуры грамматика ла темдектери. jарталгыш-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. jарталгыштар учурыла
болинери.jлгыштардын эрмектеги учуры. Тооломо-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. Тооломолор
учурыла болинери. Глагол-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. Глаголдын лексика учуры. Глаголдордын
тооло,jузунле,ойло кубулары. Ылганаачы_глаголдын анылу кебери. Эренис-глаголдын анылу кебери. Кубулбаскуучын-эрмектин алдынан учурлу болуги. Онын лексика, грамматика учуры.
Куучын-эрмектин болушчы учурлу болуктери: уланты,колбоочы,болугеш,модаль состор,состин алдында турар
учуры jок состор(препозитив состор). Кыйгылулар ла откониш состор.
2.Алдынан учурлу куучын-эрмектин болуктеринин лексико-грамматический разрядтарын jастыра jогынан айдар.
Оос ло бичилген эрмек-куучынында алдынан учурлу ла алдынан учуры jок кууччын-эрмектин болуктерин
jастыра jогынан тузаланар (эрин ундулерди адалгандуларда ла глаголдордо, элес ундулу адалгыштарды,бутпеген
тозоголо адалгыштар биригип буткен колболу ос адалгыштарды, орус тилде коп тоодо айдылар jердин
аттарын, олон-чопти, ан-кушты адаган адалгыштарды)
Эрмек-куучыннын болуктери керегинде теория сурактарды монолог эрмек-куучын тузаланып jартаар.
Эрмекте кезик состор адалгыш та, jарталгыш та, кубулбас та болорын ылгаштырар.
Эрмектин экспрессив учурын модаль состор, кыйгылулар тузаланып коргузер.
11.Синтаксис.
1.Синтаксис-грамматиканын болуги. Сосколбу ла эрмек-синтаксистин единицалары.
Сосколбу-синтаксистин единицазы,сосколбулардын будумдери. Сосколбуда состордин колбожор аргалары.
Эрмек. Амадузы, сезимдери jанынан эрмектердин будумдери. Суракту эрмектерде сурактын будумдери.
2.Башка-башка будумду сосколбуларды, эрмектерди синтаксис jанынан ылгаары.
Синтаксис аайынча билерин (знание), билгирин(умение)чын бичииринде тузаланары.
12. Чын бичиири ле токтой тужер темдектер.
Орфография – чын бичииринин ээжилеринин системазы. Орфограмма.
Ундулердин ( узун унду, элес, эрин чойилер) ле туйуктардын (тунгак туйук унгур эжерине кочори, тунгак туйуктар
экиленери ле о.о).
Состордин jаба ла башка бичилери. Jаан (кичинек) таныкты тузаланары. Сости jолдон jолго кочурери.
Орфографиянын созлиги.
Пунктуация-токтой
тужер
темдектерди
тургузарынын
ээжилеринин
системазы.Токтой
тужер
темдектер,олордын учуры. jаныскан турар ла эжерлежип турар токтой тужер темдектер.Эрмектин учында
турар токтой тужер темдектер.Тегин уурлатпаган эрмекте токтой тужер темдектер.Уурладылган эрмекте
токтой тужер
темдектер. Колболу эрмектердин (табышканду колболу, колбоочызы jок колболу, камаанду
колболу)токтой тужер темдектери. Колболу биригулердин токтой тужер темдектери.
Чике эрмек-куучынду эрмекте токтой тужер
темдектер. Орток куучынду ,цитаталу эрмекте токтой тужер
темдектер.
Бир канча токтой тужер темдек кожо турары.
2.Состин чын бичилерин,токтой тужер темдектерди чын тургузарын озодон корорго темигери.Бичикте чын
бичииринин,токтой тужер темдектерди тургузарынын ээжилерин будурери.
Чын бичиирин,токтой тужер темдекти тургузарын jартап аларга орфографиянын созлигин тузаланары.
Сости
чын бичиириге онын табыш-таныктарын, морфема будумин, куучын-эрмектин кандый болуги
болгонын аjарары.
Эрмекте токтой тужер темдектерди jартаарга онын будумин, айдылган унди шиндеери.
13.Тил ле культура.
1.Албатынын тилинин, туукизинин ле культуразынын колбузы.
Эрмек-куучыннын этикет ээжилери.
2.Туукилик тексттерден, кееркедим литературанан фольклор тексттерден албатынын культуразын,jанжыгуларын
темдектеген учурлу единицаларды табары, олорды шиндеери, учурын jартаары(керекту учуралдарда созликтерди
тузаланып)
Бойынын эрмек-куучынында, уредуде алтай эрмек-куучыннын этикет ээжилерин будурери.
Некелтелерге тургузылар темдектер (оценкалар)
«5» темдек тургузылар: 1)уренген материалды толо айдып,определениелерди ле ээжилерди чын jартап берзе;
2)материалды (суракты)ондоп турганын коргузип,бойынын шуултезин jартап, ээжилерди ле определениелерди
керекту темдектерле керелеп билерин коргуссе (jук ле уренер бичикте берилген темдектерле эмес,бойы таап
тургузып айткан темдектерле)
3)торол тилинин анылу кебер-будумин jакшы билип турганын ла оско тилдерден нези башка болгонын
коргуссе;
4)материалды ээчий-деечийинче jартап,литературный тилдин кемин буспай куучындаза.
«4»темдек тургузылар:уренчик каруузын «5»темдектин некелтелерине келижер, jе 1-2jастыра эделе, бойы
тузединзе;
Ээчий-деечийинче айдарында ла куучын-эрмегинде 1-2 jедикпес болзо.
«3»темдек тургузылар: уренчик теманын тос учурын ондоп
турганын коргуссе, jе каруузы толо
эмес,определениелерде эмезе ээжилерде jастыралар этсе;
Бойынын шуултелерин jеткилинче толо бойынын темдектериле керелеп болбозо;
Ээчий-деечийин бузуп айтса,куучын-эрмегинде jастыралар болзо;
Торол тилинин анылу учуралдарын коргузип болбой турза.
«2»темдек тургузылар:уренип турган материалдын коп jанын билбегенин коргуссе, определениелердин ле
ээжилердин учурын бузып турган jастыралар эдип,бойынын темдектериле jартап болбозо;
Ээчий-деечийин бузып,куучын-эрмегинде jастыралар болзо;
Материалды учту-башту ла будумjилу эдип айдып болбозо.
«1»темдек тургузылар:уренчик материалды чек билбезин коргуссе.
Уренчикти урокто онотийин сурабаза да jе уроктын туркунына иште ол тен-тай турушса,эмезе нокоринин
учун каруу берип,кожулта ла тузеду этсе, «поурочный балл» тургузар аргалу,jе бу айалгада «2» ле «1»темдек
тургуспас.Уроктын туркунына уренчик иштенбей,керексибей,ишке jомошпой отурган болзо, коомой темдек
тургуспай,уредучи jук ле сосло кезедер.
Диктантка бир темдек (оценка)тургузылар
«5»-jастыра jок диктант учун; эмезе пунктуацияла 1 jаан эмес,эмезе 1jаан эмес jастыра орфографияла эткен
болзо тургузылар.
«4»-2 орфографияла, 2 пунктуацияла jастыралу; эмезе 1 орфографияла, 3 пуктуацияла; эмезе орфографияла jастыра
jок,jе пунктуацияла 4 jастыралу ишке тургузылар. Кезик учуралдарда 3 орфографияла, jе пунктуацияла jастыра jок
ишке тургузылар. «4» темдек 3 орфографияла эткен jастыралу ишке база тургузылар аргалу, jе ол jастыралардын
тоозында укташ jастыралар бар болзо.
«3»-4 орфографияла,4 пунктуацияла jастыралар
бар
болзо; эмезе 3 орфографияла,5 пунктуацияла;эмезе
7пунктуациялу,jе орфографияла jастыра jок болзо тургузылар.
6 класста.
«3»темдек -4 орфографияла,5 пунктуацияла; эмезе 5 орфографияла,4 пунктуацияла jастыра бар ишке тургузар
аргалу.
«3»темдек 5орфографияла,6 пунктуацияла jастыра бар ишке база тургузылар,jе олордын тоозында укташ ла jаан
эмес jастыралар болзо.
«2»-7 орфография,7 пунктуацияла; эмезе 6 орфографияла,8пунктуацияла; эмезе 5 орфографияла,9 пунктуацияла; эмезе
8орфографияла,6 пунктуацияла jастыралар бар ишке тургузылар.
Jастыралар «2» темдектин jастыраларынын тоозынан ажыра болзо, ол ишке «1» темдек тургузылар.
Jастыраларды тоого алып, оценка тургузар тушта,кандый тооны аjаруга алары уредучинин бойында, jе андый
учуралдарда тургузарга турган оценканын адакы кемjузи база бар, темдектезе: «4» темдектин кемjузи-2
орфографический jастыра, «3» темдектин-4 орфографический jастыра(5-класска-5 орфографический jастыра), «2»
темдектин-7 орфографический jастыра.
Сочинениелердин ле изложениелердин кеми ле тургузар темдектери(оценкалары).
«5» темдек тургузылар-учуры ла куучын-эрмеги учун: темага толо келижип jат,фактический jастыралар
jок,учуры
ээчий-деечийинче бичилген (план аайынча эмезе план jогына). Созлиги
бай,сосло чике
тузаланган.Морфологиянын jузун-jуур кебериле ,синтаксистин конструкцияларыла тузаланган (уренген темага)
Мары ла одуми jетире.Буткулинче алза, иштин учурында бир jедикпес, бир jастыра куучын-эрмегинде болзо.
Бичикчизи (грамотности): бир орфографический эмезе пунктуационный jастыралу.
«4» темдек-учуры ла куучын-эрмеги учун: иштин тос учурында чике, jе тоолу фактический jедикпестер бар.
Бичигени тос учурыла темага келижип jат (темадан бир эмеш туура барганы бар). Ээчий-деечийинен бир
эмеш кыйа барганы бар. Куучын-эрмеги лексика ла грамматика jанынан jеткилинче jузун-jуур. Иштин мары
jеткилинче бирлик ле чокым. Буткулинче алза, иштин учурында экиден коп эмес jастыра ла куучын-эрмегинде
учтен коп эмес jедикпес бар болзо. Бичикчизи учун:2 орфографический ле 2 пунктуационный, эмезе 1
орфографический ле 3 пунктуационный, эмезе 4 пунктуационный ла орфографический jок болзо, jе 2
грамматический jастыра болзо.
«3»темдек-учуры
ла куучын-эрмеги учун: темадан тура барбаган болзо, тос учурыла иш чын, jе кезек
фонетиканын jастыралары бар. Ээчий-деечий бузылган. Созлиги уйан, jастыра тузаланган состор учурап jат.
Синтаксистин конструкциялары jузун-jуур эмес. Мары бирлик эмес, куучын-эрмеги jеткилинче чокым-jарт эмес.
Буткулинче алза, иштин учурына 4 jедикпес ле куучын-эрмегинде 5 jедикпес бар болзо.
«2»темдек-учуры ла куучын-эрмеги учун: иш темага келишпей турган болзо.Коп фактический jастыралар
бар.Ээчий-деечий кажы да болугинде бузылып калган,колбу jок;иш планга келишпей турган болзо.Созлиги
сурекей уйан,jастыра тузаланган состор коп
учурап jат.Эрмектери кыска ла
бир туней(башка-башка
конструкцияларла тузаланбаган)Эрмектер ортодогы колбу jарт билдирбей турган болзо.Мары бузылып калган.
Буткул иште 6 jедикпес, куучын-эрмегинде 7 jастыра бар болзо.
Бичикчизи учун:7 орфографический ле 7 пунктуационный эмезе 6 орфографический ле 8 пунктуационный,5/9
эмезе 8/6 ла 7 грамматический jастыра бар.
«1»темдек-учурында 6-дан коп jастыра ла 7 jастыра куучын-эрмегинде.
Бичикчизи учун : 7-ден коп орфографический ле 7 пунктуационный ла 7 грамматический jастыралар бар болзо.
1) Сочинениенин кеми 1,5-2катапка кеминен коп эмезе ас болзо, «4» ло «3»темдектин кемjузине келиштире
эмезе бийиктеде, эмезе jабызада тургузылар.Темдектезе, бичикчизин баалаза, «4» темдекти тургузар: 3
орфографический,2 пунктуационный,2
грамматический jастыра эмезе:2 орфографический,3пунктуационный,2
грамматический jастыра.
«3»темдек-6 орфографический,4 пунктуационный,2 грамматический jастыра болзо.
«5»темдекке-коп ло ас бичилгени тоого алынбас.
2) Аjаруга алар:уренчик алдынан бойы бичигенин,анылу шуултезин,бичигенинин композициязы ла куучын-эрмеги
jанынан канайда бичилгенин.Анылу шуулте бар болзо,1-кы темдекти бир баллга бийиктедер аргалу.
3)Тема jарталбаган болзо,арткан некелтелер ойинде буткен де болзо,1-кы темдек(учуры ла куучын-эрмеги учун)
бийик болбос.
4) Изложениенин ле сочинениенин темдектерине оро айдылган «укташ» ла jаан эмес jастыралар,уренчиктин
тузедулери база тоого алынар.(«Диктанттын темдектерин корор.)
«Алтай тил» предметти уренип, класстар аайынча уренчиктердин тос билгирлери ле алынатан
темигулери.
6-чы класста уренчиктердин тос билгирлери ле алынатан темигулери.
Текстле иштеп билер, эрмек-куучыннын ла тексттин будумдерин билер; кандый ла литературала иштеп, онон
керекту jетирулер таап, билгир аларына jуткиир; санаа-шуултезин учуры аайынча состорди колбоп, кону jарт
чыгара айдып турар.
Состорди табыш- таныктарыла ылгап; табыштарды будер эп-аргазыла ылгап, состо чын айдып ла бичип турар;
эрмекте керекту сости учур согулталу айдып, согулта состин учурын солып турганын ондон, эрин ундулерлу
состорди
чын бичип ле айдып
турар; состин лексический
учурын jартап, омонимдерди, синонимдерди,
антонимдерди эрмектерден
таап, учурын jартап; алтай тилдин созликтериле тузаланып; состин учурлу
болуктерин ле кожулталарын табып, учурын jартап; состорди буткен эп-аргазыла болип:1) кожултанын болужыла
буткен ( синтетический),2) эки сос биригип (аналитический),3) биригип буткен состордин бир-бирузине кожулта
кожулып буткен (аналитико-синтексический) ле кыскарткан колболу состорди; эрмектин грамматика тозогозин
чын табып, jартап; эрмектерди амадузыла, эчени члендериле ылгаштырып; кыйгылу эрмектерди унле коргузип;
укташ члендерлу эрмекте токтой тужер темдектерди тургузып; айдылар амадузыла башка-башка учурлу
эрмектердин учында темдектерин чын тургузып билер.
Эрмектежип
куучындажарына
уредер
иштердин
будумдериле эпту
тузаланар: кычырары, угары
(аудирование), айдары (говорение), бичиири. Кычырарынын, угарынын, айдарынын ла бичииринин культуразын
билип турар.
Кычырып эмезе угуп турган тексттен тос jетирулерди табып турар. Кычырган эмезе уккан текстте не
керегинде айдылганын толо ( кыскарта) эрмек-куучыннын айалгазына келиштире куучындаар. Кону айткан
куучыны 10-12 эрмектен турар. Кыска чумдемел иш бичип турар.
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
6 -чы класска «алтай тил» деп уреду предметти темаларла пландаары
Курстын ондайы
Канча час
берилген
Уроктын одотон ойи
План аайынча
Алтай тил – Алтай Республиканын экинчи элтергеелик тили
Эрмек- куучыннын будумдери ле мары
Текст ле онын будумдери, темдектери.
Фонетика, графика, орфография, орфоепия
Тил темиктирери. Изложениеге белетеери
Изложениен бичиири. «Кус»
Синтаксис ле пунктуация
Состин будуми ле будери (морфемика)
Адалгыш- куучын-эрмектин болуги
Кем? Не? Деп сурактарга каруу берер адалгыштар
Кем? Не? Деп сурактарга каруу берер адалгыштар
Тил темиктирери. Чумдемел ишке белетеери
Чумдемел ишти бичиири «Менин энемнин суркебери»
Ос ло текши адалгыштар
Изложение «Чычканнын jылтоолошко киргени»
Ос ло текши адалгыштар
Адалгыштын будер эп- аргазы
Чокым, кебизин ле бириктире учурлу адалгыштар
Тоо категория
Ченелте иш
Мензинер категория
1
02.09
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
05.09
09.09
12.09
16.09
19. 09
23.09
26.09
30.09
03.10
07.10
10.10
14.10
1
1
1
1
1
1
1
1
17.10
14.10
24.10
07.11
11.11
14.11
18.11
21.11
фактически
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
Кубулткыш категория
Тил темиктирери. Изложениеге белетеери
Изложение бичиири «Письмо»
Адалгыштын эрмектеги учуры
Орус тилден кирген адалгыштар
Орус тилден кирген адалгыштар
Jарталгыш куучын- эрмектин болуги. Чындыйын
коргузер jарталгыштар.
Диктант «Тайгыл»
Относительный jарталгыштар
Jарталгыштардын будер эп- аргазы
Jарталгыштардын эрмектеги учуры
Jарталгыштардын чын бичилери
Тил темиктирери. Изложениеге белетеери
Изложение бичиири «Пограничниктин куучыны»
Тооломонын учуры ла грамматический
темдектери.
Тооломолордын учуры ла кубулткыштарла
кубулары
Предметтин турган тоозын коргузер тооломолор
Предметтин бириктире тоозын коргузер
тооломолор
Предметтин улештире тоозын коргузер
тооломолор
Чумдемел ишке белетеери
Чумдемел иш бичиири. «Ат- кижинин нокори»
Предметтин jарты jок тоозын темдектеген
тооломолор
1
1
1
1
1
1
1
25.11
28.11
02.12
05.12
09.12
12.12
16.12
1
1
1
1
1
1
1
19.12
23.12
26.12
13.01
16.01
20.01
23.01
27.01
1
30.01
1
1
03.02
06.02
1
10.02
1
1
1
13.02
17.02
20.02
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
Предметтин jарты jок тоозын темдектеген
тооломолор
Предметтин jарты jок тоозын темдектеген
тооломолор
Тооломолордын будуми
Солума- куучын-эрмектин болуги
Суракту ла относительный солумалар.
Ченелте иш «Булуттар турген келгилейт»
Суракту ла относительный солумалар
Jартаачы солумалар
Jарты jок солумалар
Токтодулу солумалар
Тил темиктирери . Jурукла чумдемел ишке
белетеери
Чумдемел ишти бичиири « Г.И.Чорос- Гуркин
«Кан Алтай»»
Токтодулу солумалар.
Коргузер солумалар
Ченелте иш «Тайгыл»
Адалгыш деп теманы катап корори
Тил темиктирери. Чумдемел ишке белетеери
Чумдемел ишти бичиири «Jааннын созин jанчыкка
сал.!»
Jарталгыш деп теманы катап корори.
Тил темиктирери. Реферат ишти бичиири
Реферат иш бичиири «Ада- Торол учун Улу jууда
турушкан геройлор.»
Тооломо деп теманы катап корори.
1
24.02
1
27.02
1
1
1
1
1
1
03.03
06.03
10.03
13.03
17.03
20.03
24.03
27.03
07.04
1
10.04
1
1
1
1
1
1
14.04
17.04
21.04
24.04
28.04
05.05
1
1
1
08.05
12.05
15.05
1
19.05
1
66
67
68
Солума деп теманы катап корори
Контрольный ченелте иш «Саперлор»
Jыл туркунына отконин катап корори
1
1
1
22.05
26.05
29.05
«Алтай тил» предметти уредеринде тузаланар уреду-методикалык литература.
1. К.А. Бидинов. Куучын-эрмектин болуктерин уренери ле тил темиктирери.5-6класстар.Горно-Алтайск,199
2 К.А. Бидинов. Уренчиктердин куучын-эрмегин темиктиреринде jуруктарла иштеери аайынча методический
jартамалдар. 4-8класстар.-Горно-Алтайск,1981.
3 К.А.Бидинов.Куучын-эрмектин болуктерин 6-7 класстарда уренери ле эрмек-куучынын темиктирери аайынча
ууламjылар.-Горно-Алтайск,2005.
4.Н.В.Тепуков. Алтай тилле диктанттардын jуунтызы.5-9класстар.-Горно-Алтайск,1990.
5.В.Н.Тадыкин,Е.Г.Мултуева.Алтай тилдин орфографический созлиги.-Горно-Алтайск,1983.
6.В.Н.Тадыкин, А.Т. Тыбыкова.Орфография и пунктуация алтайского языка.-Горно-Алтайск,1981.
7.Ж.И.Амырова,Н.Б.Тайборина. Изложениелердин jуунтызы.5-9 класстар.-Горно-Алтайск,2005.
8.Н.Д.Алмадакова.Состин будуми.Состин будери.Состин кебери.-Горно-Алтайск,2006.
9.Ж.И.Амырова. Уренчиктердин эрмек-куучынын темиктирерине ле созлигин байыдарына болушту ууламjылар.67класстар.-Горно-Алтайск,2004.
10.О.И.Тезегеш,К.Э.Укачина,И.Б.Шинжин. Алтай тилдин ле литературанын урокторында jилбилу учуралдарла
иштеери аайынча методический jартамалдар.-Горно-Алтайск,1984.
11.Ж.И.Амырова,Н.Г.Сулукова.Бежинчи класстын «Алтай тил» уренер бичигине методикалык ууламjылар.-ГорноАлтайск,2013.
Уреду- методикалык комплектердин тисмези.
Ж.И.Амырова,Н.В.Ерленбаева, И.Ч.Быева. Алтай тил.6класс:- Уренер бичик,2013.
Дата проведения
Лист корректировки тематического планирования
Тема урока
Причина корректировки
Способ корректировки
Согласование с
зам.директора по УВР
