Јартамал сӧс
Алтай Республикада алтай тил орус тилле кожо государственный јаан учурлу; алтай тилле јасактар, документтер бичилери,
учреждениелер ле организациялардын аттарын эки тилле кӧргӱскени- ол алтай тилдин эл-калык ортодо бийиктеп барып јатканын
керелегени. Орто школды божоткон балдар тӧрӧл тилине ончо келтегейинен ајару салып, онын байлыгын, кӱрмелӱ јараш
эрмектерин баалап, јайаанду алтай калык болгонын оморкоп, оны ууламјылу ичкери апарар.
Алтай тил бойынын јымжак јӱргеери ӱниле, кандый бир айалгадан улам сӧстӧринин учуры башка- башка болорыла,
эрмегинин чиймелтӱ структура бӱдӱмиле ӧскӧ тӱрк тилдер ортодо анылу јерде турат. Ӧзӱп јаткан јаш ӱйе энчиликтен келген
эрјинедий алтай тилин бийик кӧдӱрип. Онын канча чактарга кестиртпей, ӧзӱп келгенин бастыра кӱӱнинен чеберлеп јӱрер.
Кӧп саба темалар «Јебрен тӱрк тил», «Фонетика», «Модаль сӧстӧр», «Уурладылган эрмектер» ле онон до ӧскӧлӧри тил
билимнин једимдериле колбулу берилген. Бу программаларга алтай тил этикет баштапкы ла катап кирип јат, ненин учун дезе
ӧзӱп јаткан јаш ӱйе ӧскӧ укту калыктан бир де тӧмӧн тӱшпей, шыранкай, культуразы бийик болзын деп кӱӱнзейдис. Алтай тил
этикетти тузаланарынын эн учурлу некелтези - ол колыш – телиш куучын айтпазы. Эрмек- куучында сӧстӧрдин јармызы алтай,
јармызы ӧскӧ тилле болзо. Куучынданып турган кижи бойын бойы тӧмӧн тӱжӱрип айабас. Анайда ок андый кижи бойынын
эрмек- куучынында тилдин байлыгын тузаланбай, бир сӧсти катап- катап айдып, угуп турган кижинин јилбӱзин јабызадып ийер.
Ӱредӱчи кижи балдардын эрмек- куучыны сӱрлӱ, сӧстӧринин учуры терен, тили ару, эптӱ болорына амадаар керек.
Эмдиги ӧйдин некелтези аайынча бу программалар бӱткӱл блокторло (бӧлӱктерле) тургузылган, ондо кажы ла тема тил
билимнин јаны кӧрӱм- шӱӱлтезине тайанып берилген.
Бу программаларды ӱредӱчи урокто бо, танынан иште бе алтай тилди ӱренип тура, оны литературала колбулу кӧрӧрине
ајару салынган.
Јартап айтса, кандый бир художественный текстти ончо јанынан шиндегенде , онын тиликандый
болгонынунытпазына ајаруга
алар.Бу программаларда»Тексттин синтаксизи», «Эрмек –куучыннын культуразы», «Стилистика»,
«Алтай тил этикет» ле алтай тилдин тазыл- тамыры болгон јебрен тӱрк тилге ајару салынганы алтай тилдин лексика байлыгы
бийик, грамматика ээжилери чокым болгонын керелеер.
Тӧс текши ӱредӱни божодып јаткан ӱренчиктердиҥ
алынатан темигӱлери
Тӧс текши ӱредӱлӱ школды божодып јаткан баланыҥ алтай тилдин программазыла алган ӱредӱзиниҥ бойыныҥ
таҥынаҥ ӧзӱминде (личностный) турулталары:
1)
Ӱренчиктиҥ јайалталарын ла кӧгӱс кӧрӱми элбек таскап калган;
2)
Алтай тилиниҥ байлыгыныҥ эстетика учурын аайлап турар; тӧрӧл тилин сӱӱп, тооп, оныла оморкоп;
алтай тил албатыныҥ культуразы деп, оны чеберлеп аларына кӱӱнзеп турар; эрмек – куучынын јаҥардырар кӱӱнтапту болор;
3)
Сӧзлигиниҥ кеми, грамматикала ӱренген эп- аргаларды кӧгӱске алынганы јеткил, эрмек-куучынында кӱӱн санаазын јайвм, јарт айдар аргалу болгоны.
Метапредметный турулталар:
2

билер;

1)
Эрмек-куучыныҥ бастыра бӱдӱмдериле тузаланып билер:
-оосло до, бичип те эткен јетирӱни чын аайлап турар;
-кычырарыныҥ бӱдӱмдериле тузаланып билер;
-башка- башка аргалардаҥ : газет-журналдардаҥ, ӱредӱлӱ компакт-дисктердеҥ,

Интернеттеҥ керектӱ јетирӱлерди таап

-кандый бир темага керектӱ јетирӱлерди талдап, оны бир аайлап (систематизировать эдип) билер; керектӱ јетирӱни
таҥынаҥ бойы бедиреп, шиҥдеп, талдап билер;
кычырып
тура эмезе куучындажып, (технический эп-аргалардыҥ,
информация технологиялардыҥ болужыла) тапкан јетирӱни некелте аайынча кубултып, быжулап, улуска јетирип билер;
2) билип алган билгирлерин, таскамалын јӱрӱминде тузаланар; тӧрӧл тилин ӧскӧ дӧ предметтерле билгир алар эпарга эдип тузаланары, тилди шиҥдеп билер билгирлерин, таскамалын ӧскӧ дӧ предметтерде (литератураныҥ урокторында,
ӧскӧ ороондордыҥ тилин ӱренер уроктордо) тузаланып билер;
3) эрмектежип куучындашканда, кандый бир иш бӱдӱргенде, сӧс- блаашта, шӱӱжӱде эбире улусла колбу тудуп
билери; окылу да, тегин де, таныш улусла эмезе ӧскӧ культуралу улусла куучындашканда, албатыныҥ јаҥжыгып калган
ээжилерин бӱдӱрип турар.
Предметле колбулу турулталар:
1.
Алтай тил – алтай албатыныҥ тили, Алтай Республиканыҥ экинчи эл-тергеелик тили деп билер; тил ле
албатыныҥ культуразы колулу деп билер; кижиниҥ, албатыныҥ јӱрӱминде тӧрӧл тилиниҥ учуры керегинде билер;
2.
Кижиниҥ интеллектуальный ла јайаан аргалары
ӧзӧринде, ӱредӱ аларында, бойыныҥ билерин
бийиктедеринде тӧрӧл тили тӧс учурлу деп аайлап турар;
3.
Эрмек-куучынныӱ бастыра бӱдӱмдериле тузаланып билери;
Кычырары ла угуп аайлаары (аудирование):
-оосло эмезе бичип эткен јетирӱни чын аайлаары (амадузын, тексттиҥ темазын, тӧс лӧ кош јетирӱлерди);
-жаноы, бичилген мары башка-башка тексттерди кычырарыныҥ бӱдӱмдериле (кӧслӧ «јӱгӱрип» кӧрӧри, таныжып
кычырары, шиндеп кычырары) кычырып билери;
-кычырган текстти бар јетирӱлери аайынча кубултып билер (план, тезистер); газет-журналдарла, бичиктерле иштеер
эп-аргаларды тузаланып билер;
-башка-башка бӱдӱмдӱ сӧзликтерле, болушту литературала (ол тоодо электронный бӱдӱмдериле) тузаланып билер;
-жанры, бичилген мары башка тексттерди угуп, чын аайлап турар; аудированиениҥ башка-башка бӱдӱмдериле (аудиотекстти толо аайлаар, тӧс учурын аайлаар, кандый бир јетирӱни талдаар) тузаланып билер;
-эрмек – куучынды анда не керегинде айдылганы, мары, тилдиҥ кандый
эп-аргаларын тузаланганы јанынаҥ
тӱҥдештирип билер;
Куучындаары (говорение) ла бичиири:
-уккан (кычырган) текстти оосло эмезе бичип кууучындаар, план, тезистер тургузып билер;
3

-бойыныҥ санаазын толо , јарт айдып эмезе бичип билер, текстти тургузарыныҥ некелтелерин (шӱӱлтени ээчий-деечий,
колбулу, тема аайынча јартаары) буспай бичиир; эбире не-неме, кычырганы, укканы, кӧргӧни керегинде бойыныҥ кӱӱнин јарт
бичип, башка-башка бӱдӱмдӱ, марлу тексттер тургузып билер, тилдиҥ эп-аргаларын келиштире тузаланып, эрмек-куучынныҥ
коммуникатив амадузы аайынча башка-башка жанрлу (куучын, кычырганы керегинде бойыныҥ кӱӱн-санаазын (отзыв) бичиири,
самара, расписка, бӱдӱмји бичик – доверенность, сурак бичик – заявление) тексттер тургузып билер;
-орток куучынныҥ ла монологтыҥ бӱдӱмдериле тузаланып билер; кураа балдардыҥ алдына јаан эмес јетирӱлер,
доклад эдип билер;
- эрмек-ккучынында орфоэпияныҥ, лексиканыҥ, эмдиги алтай литературный тилдиҥ грамматиказыныҥ некелтелерин
буспай тузаланар; сӧсти, бузулбас сӧсколбуларды (фразеологияны) мары јанынаҥ келиштире тузаланар; чын бичиириниҥ, токтой
тӱжер темдектерди тузаланарыныҥ ээжилерин бичикте билгир тузаланып турар;
-эрмек – куучынныҥ этикет ээжилерин буспай тузаланар; эрмектежип куучындашканда, кыймыгуларды (жесты), чырайын
(мимиканы) келиштире тузаланып билер;
-бойыныҥ айдып турганын угуп, тӱзедип, тили јанынаҥ чокымдап билер;
5) грамматика, эрмек-куучынныҥ некелтелери јанынаҥ бар једикпестерди таап, тӱзедип билер; тургускан тексттерин
јарандырып (тӱзедип, чокымдап) билер;
- тӧрӧл тили керегинде билим јетирӱлерди кӧгӱске алынар; тилдиҥ бӧлӱктериниҥ, оныҥ единицаларыныҥ колбузын билер;
- лингвистиканыҥ тӧс оҥдомолдорын сагышка алынар: лингвистика ла оныҥ тӧс бӧлӱктери; тил ле эрмек-куучын;
монолог ло орток кууучын;эрмектежип куучындажарыныҥ айалгазы (ситуация); эрмек-куучынныҥ функциональный бӱдӱмдери
(јетирӱ берер- повествование, јурамал - описание, шӱӱгени – рассуждение); текст; тилдиҥ тӧс единицалары, олордыҥ темдектери
ле эрмек –куучында тузаланар аҥылуларын билер;
6) сӧстиҥ табыш-таныктары, бӱдӱми, бӱткен аайы,
лексика, морфология аайынча сӧсколбуны, эрмекти синтаксис
јанынаҥ шиҥдеер; тексттиҥ содержаниези, тӧс темдектери, тургускан аайы (структуразы), бӱдӱми (јетирӱ берер, јурамал, шӱӱген
учурлу), тили, тузаланган кееркедим аргалары јанынаҥ шиҥдеп, тузаланып турар;
7 тӧрӧл тилиниҥ, кееркемел тексттерди шиҥдегенде, эрмек-куучынныҥ эстетика учурын сезер, аайлаар.
Личностные, метапредметные и предметные результаты освоения предмета «Алтайский язык»
Личностными результатами освоения программы по алтайскому языку в 11 классе является:
1) Осознание феномена родного языка как духовной, культурной, нравственной основы личности, как одного из способов приобщения к
ценностям национальной и мировой науки и культуры через источники информации на алтайском языке, в том числе мультимедийные;
понимание необходимости бережного отношения к национальному культурноязыковому наследию России и ответственности людей за
сохранение чистоты и богатства родного языка как культурного достояния нации.
2) Осознание себя как языковой личности; понимание зависимости успешной социализации человека, способности его адаптироваться в
изменяющейся социокультурной среде, готовности к самообразованию от уровня владения русским языком; понимание роли родного
языка для самопознания, самооценки, самореализации, самовыражения личности в различных областях человеческой деятельности.
4

3) Представление о лингвистике как части общечеловеческой культуры, о взаимосвязи языка и истории, языка и культуры алтайского и
других народов.
4) Представление о речевом идеале; стремление к речевому самосовершенствованию; способность анализировать и оценивать
нормативный, этический и коммуникативный аспекты речевого высказывания.
5) Существенное увеличение продуктивного, рецептивного и потенциального словаря; расширение круга используемых языковых и
речевых средств.
6) Представление о лингвистике как части общечеловеческой культуры, о взаимосвязи языка и истории, языка и культуры русского и
других народов.
Метапредметными результатами освоения программы по алтайскому языку:
1) владение всеми видами речевой деятельности:
- адекватное понимание информации устного и письменного сообщения;
- адекватное восприятие на слух текстов разных стилей и жанров;
- способность извлекать информацию из различных источников, включая средства массовой информации, компакт- диски учебного
назначения, ресурсы Интернета; свободно пользоваться словарями различных типов, справочной литературой;
- овладение приёмами отбора и систематизации материала на определённую тему; умение вести - самостоятельный поиск информации, её
анализ и отбор;
- умение сопоставлять и сравнивать речевые высказывания с точки зрения их содержания, стилистических особенностей и
использованных языковых средств;
- способность определять цели предстоящей учебной деятельности (индивидуальной и коллективной), последовательность действий,
оценивать достигнутые результаты и адекватно формулировать их в устной и письменной форме;
- умение воспроизводить прослушанный или прочитанный текст с разной степенью свёрнутости;
- умение создавать устные и письменные тексты разных типов, стилей речи и жанров с учётом замысла, адресата и ситуации общения;
- способность свободно, правильно излагать свои мысли в устной и письменной форме;
- соблюдение в практике речевого общения основных орфоэпических, лексических, грамматических, стилистических норм алтайского
литературного языка;
- соблюдение основных правил орфографии и пунктуации в процессе письменного общения;
- способность участвовать в речевом общении, соблюдая нормы речевого этикета;
- способность оценивать свою речь с точки зрения её содержания, языкового оформления;
-умение находить грамматические и речевые ошибки, недочёты, исправлять их; совершенствовать и редактировать собственные тексты;
-умение выступать перед аудиторией;
5

2) применение приобретённых знаний, умений и навыков в повседневной жизни; способность использовать родной язык как
средство получения знаний по другим учебным предметам, применять полученные знания, умения и навыки анализа языковых явлений
на межпредметном уровне (на уроках иностранного языка, литературы и др.);
3) коммуникативно-целесообразное взаимодействие с окружающими людьми в процессе речевого общения, совместного
выполнения какой-либо задачи, участия в спорах, обсуждениях; овладение национально-культурными нормами речевого поведения в
различных ситуациях формального и неформального межличностного и межкультурного общения.
Предметными результатами освоения программы по алтайскому языку являются:
1) понимание места родного языка в системе гуманитарных наук и его роли в образовании в целом;
2) повторение основ научных знаний о родном языке; понимание взаимосвязи его уровней и единиц;
3) повторение базовых понятий лингвистики: лингвистика и её основные разделы; язык и речь, речевое общение, речь устная и
письменная; монолог, диалог и их виды; ситуация речевого общения; разговорная речь, научный, публицистический, официальноделовой
стили, язык художественной литературы; жанры научного, публицистического, официально-делового стилей и разговорной речи;
функционально-смысловые типы речи (повествование, описание, рассуждение); текст, типы текста; основные единицы языка, их
признаки и особенности употребления в речи;
5) усовершенствование навыков овладения основными стилистическими ресурсами лексики и фразеологии алтайского языка,
основными нормами родного литературного языка (орфоэпическими, лексическими, грамматическими, орфографическими,
пунктуационными), нормами речевого этикета; использование их в своей речевой практике при
создании устных и письменных высказываний;
6) опознавание и анализ основных единиц языка, грамматических категорий языка, уместное употребление языковых единиц
адекватно ситуации речевого общения;
7) проведение синтаксического анализа предложения, многоаспектного анализа текста с точки зрения его основных признаков и
структуры, принадлежности к определённым функциональным разновидностям языка, особенностей языкового оформления,
использования выразительных средств языка;
8) понимание коммуникативно-эстетических возможностей лексической и грамматической синонимии и использование их в
собственной речевой практике;
9) осознание эстетической функции родного языка, способность оценивать эстетическую сторону речевого высказывания при
анализе текстов художественной литературы.
Предметтин ӱредӱлик ондайы (содержаниези)
Эрмек – куучыннын культуразы
Эрмек – куучыннын культуразы. Литературный тилле чокым куучындаарына бир канча некелтелерге ајару салары.
1.Эрмек- куучын чын тургузылганы;
6

2.Эрмек-куучыннын экпини, эптӱзи, јаражы бийик кеминде болгоны . Эрмек-куччыннын культуразы деген ондомол – ол
литературный тилдин кемјӱзиле тузаланганы.
3. Јакшы, эптӱ эрмектенеринин некелтези - ол айдылган шӱӱлте учурлу, чокым, јарт, чике, сӱрлӱ болоры; айалгага келиштире сӧс
тӧ, эрмек те бойынын јеринде турары.
4. Куучынданарында орфоэпия ээжини буспазы, лексика кемјӱзи бийик кеминде болоры;
- эрмек- куучында лексиканын байлыгын элбеде тузаланары;
-синонимдерди айдылган шӱӱлтеге келиштире айдып, олордын стиль учурын ондооры (тенек, јӱӱлгек, аамай, соксоо, алдамыш;
кӧзинен болгобос, кӧс јок, кӧзинен астыккан, сокор).
5.Јакшы эрмек- куучыннын эн учурлу некелтези - ол кандый айалгада канайда куучындаары, шӱӱлте берерге тилдин ончо
аргаларын тузаланары, кажы бир учурал эрмек – куучында эптӱ болорына тилдин эн байлык, учурлу сӧстӧрин ылгап билери.
-эрмек – куучын уйанзымак болоры – литературный тилдин кемјӱзин бусканы, алтай тилдин байлыгын јетире тузаланбаганы.
-грамматика кемјӱ – ол сӧсколбуларды, эрмекти чын тургузары.
6.Бичииринин кемјӱзинде орфография ээжилерди тузаланып билери.
Алтай тил этикет
Алтай тил этикеттин кемјӱзи јадын – јӱрӱмде јаан- јаштуларга, орто јаштуларга ла балдарга баштанганыла колбулу (Былар,
ӧрӧкӧн, эјебис, бойлулар, балам, экем, нанам, болчом).
Алтай эрмек – куучында шоодылганду , јаман учурлу сӧстӧр јокко јуук.
Кижи кажы бир керекке бе эмезе кижиге бе бойынын кӱӱн- санаазын (отношениезин) экпрессив эрмектер ажыра кӧргзери.
Андый эрмектердин структура бӱдӱми улай учурап турган эрмектерден аныланары (Јерибистин јаражын!; Мынын јӱрген
бӱдӱжин!; Эр дезе эр!).
Синтаксис ле пунтуация

10-чы класста ӧткӧнин катап кӧрӧри.
Эрмек синтаксистин единицазы. Эрмек – куучыннын грамматика ла ӱн јанынан тил законына келиштире шӱӱлте чыгара
айдатан ла куучынданып турган кижинин кӱӱнин кӧргӱскен единица керегинде јетирӱ.Эрмектин сӧстн лӧ сӧсколбудан башказы.
Тегин эрмек
Эрмек амадузы јанынан башка- башка болоры. Структура бӱдӱми јанынан эрмекти бӧлиири. Тегин эрмектин тӧзӧгӧзи.
Эрмектин эн учурлу члени, тегин эрмектин тӧзӧгӧзин элбедер члендер: толтыраачы, айалга.
Јайылган члендер. Тегин ле јайылган эренистер, олордын бой- бойлорынан башказы, эрмекте олордын функциязы. Алтай тилде
-ар//-ер, -ган//-ген деп кожулталу эренистердин элбеде учураары, ненин учун андый, јартамал берери.
Јайылган эренистер эрмекте баштаачы, айдылаачы ла эчени члендер болоры. Алтай тилде кӧп учураар эренистерден башка, галак//-гелек, -аачы//-еечи, -гандый//-гендий, -гадый//-гедий деп кожулталу эренистердин эрмекте учуры, эрмектин кандый члени
болоры керегинде јартамал.
7

Тегин ле јайылган ылганаачылардын эрмекте функциязы. Эрмекте-п, -а//-е, -ала//-еле деп кожулталарлу тегин ле јайылган
ылганаачылар айалга болоры. Эрмекте айдылган шӱӱлтеден улам -ганча//-генче деп кожулталу ылганаачылар айалга эмезе
тегин ле колболу эрмектин айдылаачызы болоры. Јайылган эренистер ле ылганаачылар эрмекти уурладылган бӱдӱмдӱ эдери.
Бир тӧс члендӱ ле эки тӧс члендӱ эрмектер бой- бойлорынан аныланары. Бир тӧс члендӱ эрмектер адалганду ла глагол
бӱдӱмдӱ болоры. Тӧс члени глаголло айдылган бир тӧс члендӱ эрмектердин бӱдӱмдери, олордын бой- бойлорынан анылузы.
Адалганду эрмектердин учуры јанынан бӱдӱмдери. Бир тӧс члендӱ эрмектер, ле толо эмес эрмектер, олорды бой- бойлорыла
тӱндештирери.
Уурладылган эрмектер
Тегин ле колболу эрмектер ортозындагы анылу бӱдӱмдӱ эрмектер. Тегин эрмектин шӱӱлтези терен, быжу болорына онын
структуразына башка- башка бӱдӱмдӱ конструкциялар кожулганынан эрмек уурладылганы. Тегин эрмекти уурладарына мындый
конструкциялар кирери.
Эренистер=ган//=ген, =ар //=ер кожулталу болуп, бойынча, айас, болгой, ӱстине, јерде ле онон до ӧскӧ болушчы учурлу
сӧстӧрлӧ айдылары: =ган+ бойынча (оны уккан бойынча), айас (электеген айас), ӱстине (бергенинин ӱстине база берер),
ордына (јазап угардын ордына), болгой (кӧрӧрдӧн болгой), јерде (туткан ла јерде) ле онон до ӧскӧлӧри.
Колболу эрмек
Колболу эрмек керегинде јетирӱ. Табышканду, камаанду, колбоочызы јок колболу эрмектер бой- бойлорынан бӱткен бӱдӱми,
айдылган шӱӱлтезиле ӱн јанынан аныланганы.
Камаанду колболу эрмектердин синтетический ле аналитический бӱдӱмдери.
1. Синтетический бӱдӱмдӱ эрмектердин бӱдер эп – аргазы:
А) =ган // =ген, =ар // =ер, =галак // -гелек деп кожулталу эренистерге = да деп кубулткыш кожулта кожулганы (Т =ган+да,
Т =ар=да, Т =галак=та;
Б) Молју кеберлӱ глаголдор (Т =за, Т =гажын);
В) =ганча, =галы кожулталу ылганаачылар (Т =ганча, Т =галы).
2. Аналитический бӱдӱмдӱ эрмектердин бӱдер эп – аргазы:
а) деп, ненин учун дезе, онын учун, онон улам деп колбоочылар;
б) кийнинде, сонында, учун, сайын деп улантылар.
Токтой тӱжер темдектер
Эрмектин ортозындагы ла учында тургузар темдектер эрмектин учурынын камаандузы.
Укташ члендерлӱ эрмектерде, уурладылган эрмектерде токтой тӱжер темдектер.
Эрмектин члендерине кирбей, је олорды чокымдаган члендерди анылу ӱнле кӧргӱзип, токтой тӱжер темдектерин
(запятойды, тирени, скобкаларды) тургузып билери.
Колболу эрмектин
структура бӱдӱмине ајару салары, онын бӧлӱктери ортозында запятой, точкалу запятой, тире
тургузары. Чике куучын – эрмектин токтой тӱжер темдектери. Чике куучын – эрмек автордын сӧзинен озр, онын кийнинде ол
8

эмезе ортозында болгондо, токтой тӱжер темдектер тургузары. Бӱткӱл алынган, јарымдай ла ӱзӱктелип алынган цитаталарда
токтой тӱжер темдектер. Ӧскӧ кижинин эрмегин кубултпай ла кубултып ийгенде, тузаланар токтой тӱжер темдектер.
Эрмектенгенде ле бичигенде
Эрмектин амадузына келиштире бир члендӱ ле эки члендӱ эрмектерле тузаланары. Эрмек – куучын чокым –јарт болорына
эрмектин тӧзӧгӧзин элбедери. Эрмекте айдылган кажы бир шӱӱлтени чокымдаарга лексиканын ончо аргаларын тузаланары.
Эрмектенгенде ле бичигенде сӧстӧрдин турар аайы.
Эрмек ле абзац. Текстте шӱӱлте аайынча эрмектердин тузаланары. Башка- башка бӱдӱмдӱ текстте колболу эрмектер.
Тексттин синтаксизи
Текст керегинде кыска јетирӱ. Тексттин анылу темдеги- ол бир канча эрмектердин эмезе абэацтардын темазы ла учуры
јанынан бирлиги. Јаан ла кичӱ тексттер болоры.
Текст бӧлӱктеринин темазыла, композиция бирлигиле, грамматика колбузыла, айдылган шӱӱлтезиле бӱткӱл болгоны ла
шӱӱлте учуры божогоныла аныланары. Тексттин эн учурлузы- шӱӱлте ле оны тил ажыра чокым берери ( ого тексттин
учуры - содержаниези ле планы кирери). Текст темазыла, автор нени айдарга турганыла бек колболу болоры. Тилдин эн
артык аргаларын тузаланганы тексттин учурын бийиктеткени.
Эрмек – куучында айдылган шӱӱлтени чокымдаарга эки эмезе бир канча эрмектерден турган бӧлӱк (фраза) керегинде јетирӱ.
Тексттеги фраза – бӧлӱкке грамматиканын ээжизи аайынча ого ӱзеери, ненин учун дезе, айдарда деп скрепа (тиштемик колбууш)
сӧстӧрдин болужыла кирген эрмектер алдындагы эрмекле тудуш болгонынан јартамалы.
Стилистика
Стилистика керегинде јетирӱ, онын эрмек- куучында ла бичииринде некелтелери. Стильдин (мары) эки јаан бӧлӱкке бӧлингени:
оос эрмек – куучыннын мары (разговорный) ла бичийтенинин мары.
Оос эрмек – куучыннын мары:
а) улус бой – бойлоры ортодо кӱнӱн сайын куучындажары; эбире таныш улусла бойынын санаа- шӱӱлтезин, сезимдерин
куучындаары, бойынын јадын- јӱрӱми керегинде айдары;
б)анылу айалгада эмес јадын - јӱрӱм керегинде эрмек- куучын ӧдӧри;
в) најылар бойлоры ортодо куучындажары, бой –бойлорыла эптӱ – јӧптӱ эрмек – куучындар ӧткӱрери, эрмек – куучында кажы бир
кижини тооп, анылу кычыру
сӧстӧр дӧ кожорго јараар. Мындый эрмек – куучыннын лексиказы, орфоэпия ээжизи,
куучындажып турган улустын ӱни (интонациязы) кандый болуп турганын ајарып кӧрӧри;
г) куучыннын аайы: кӧдӱринилӱ ӱнле айдылары, сӧстӧри чӱм кеберлӱ, јарт, эрмектин структура бӱдӱми јаан эмес, јенил,
јӱргеери болоры.
Литературный (бичийтенинин) мары.
Литературный (бичийтенинин ) мары бир канча бӧлӱктерге бӧлингени: билим мары, анылу официально – деловой мар,
публицистика мары.
9

1. Билим мары билим иштерде ле статьяларда, билим керегинде докладтарда, ӱренер бичиктерде;
Кандый бир айалга керегинде билим јетирӱ бергендн:
-андый айалгада билимчилер анылу терминдер тузаланып, куучын ӧткӱргенде;
-профессияга келиштире анылу терминдер ле сӧстӧр тузаланганы;
- стилинин марында шӱӱлтени бажынан ала учына јетире тӧп апарып, текстти быжу бӱдӱмдӱ эдип, булгактар јок, текстте
берилетен шӱӱлтени чачыны этпей, ныкта берери.
2. Официально- деловой мар:
-анылу јетирӱ эдеринде;
-јасактарда, јакаруларда, јарларда, анылу-угузу бичиктерде, анылу чаазындарда;
- бу стильде анылу сӧстӧр (терминдер) болоры;
- берилген шӱӱлте чындык бӱдӱмдӱ болоры, кажы ла бир текстти башка- башка шӱӱлтелерлӱ эдип ондобозы.
3.Публицистика мары.
Ол анылу эп –аргала текши калыкка јетирӱ эдери;
- газеттердеги, журналдардагы, статьялар ажыра;
- митингтерде, јуундардагы куучындарда;
- фельетон, репортаж, интервью ажыра.
Бу стильдин мары кажы бир немени ајарып кӧрӧри (оценочность), кычыру аайлаар.

10

Тематический план
алтай тилле

Класс_____11___________
Ӱредӱчи ______Топчина Елена Ивановна
Ӱредӱ план аайынча 34 час берилет; неделеде 1 частаҥ ӧткӱрилет
План аайынча ченелте иштер_____3______________
Уренер бичик: Алтай тил 11 класс, бичиктин тургузачылары:А.Т.Тыбыкова, А.С. Шокшиланова, Н.Г.Сулукова
Горно-Алтайск, 2018
№

Темалар

Час

1

Алтай национальный тилдин будумдери.

1

План
аайынча
02.09

2

Алтай литературалык тил

1

09.09

3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17

Эрмек –куучыннын культуразы. Алтай тилдин этикеди.
Текст, тилдин ле эрмек-куучыннын система-аайында онын jери.
Текст, тилдин ле эрмек-куучыннын система-аайында онын jери.
Мар.
Билим мар.
Окылу мар.
Кееркедим мар.
Jар куучыннын мары.
Тегин эрмек.
Эки тӧс члендӱ эрмектер.
Бир тӧс члендӱ эрмектер
Толо ло толо эмес эрмектер
Јайылбаган ла јайылган эренистер
Јайылбаган ла јайылган ылганаачылар
Изложение « Эрjине аттар»

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

16.09
23.09
30.09
07.10
14.10
21.10
11.11
18.11
25.11
02.12
09.12
16.12
23.12
30.12
13.01

11

Ӧткӱрилетен ӧйи
Чын ӧткӱрилген
ӧйи

18

Јастыраларла иш.

1

20.01

19
20

1
1

27.01
03.02

21
22
23
24
25
26
27
28

Укташ члендер
Jомолтолордин, толтыраачылардын, чокымдап айдар айалгалардын
аныланары.
Jартап ла кожулып айдылган члендердин аныланары
Кычыру состор, кычыру сосколбулар, кычыру эрмектер.
Кириш состор, кириш сосколбулар.
Кийдирилген эрмектер.
Кириш эрмектер.
Чӱмдемел ишке белетенери
«Мениҥ чаҥкыр амадуум»(јайым тема)
Колболу эрмек.

1
1
1
1
1
1
1
1

10.02
17.02
24.02
03.03
10.03.
17.03
24.03
07.04

29

Табышканду колболу эрмектер.

1

14.04

30
31
32
33

Камаанду колболу эрмектер.
Бир канча кош эрмектерлӱ камаанду колболу эрмектер.
Чике куучын – эрмектиҥ токтой тӱжер темдектери.
Орток куучын (диалог), полилог. Цитатада туратан темдектер.

1
1
1
1

21.04
28.04
05.05
12.05

34

Чумдемел иш «Торол тилим керегинде сос»

1

19.04

12

Дата проведения

Лист корректировки тематического планирования
Тема урока
Причина корректировки
Способ корректировки

13

Согласование с
зам.директора по УВР

14