I. Jартамал сȍс.
Литературалык кычырышла 4 класста иштеер программа муниципал
бюджет ӱредӱ тӧзӧмӧл «Паспартынын орто ӱредӱлӱ школыныҥ" баштамы
класстардыҥ текши ӱредӱлик программазына ла Н.Б.Тайборинаныҥ
"Литературалык кычырышла иштеер программалар" (1-4 класстар) деп
программазына тайанып тургузылган. (Горно - Алтайск, 2017 j.)
Тузаланар бичик:
1.
Ӱредÿ бичик. "Литературалык кычырыш" 4 класс. Тургузаачылары:
Н.Б.Тайборина, К.К.Пиянтинова. Горно- Алтайск, 2017j
2. "Литературалык кычырышла иштеер программалар" (1-4 класстар)
Н.Б.Тайборинаныҥ Горно- Алтайск, 2017j.
Литературалык кычырыш баштамы класстарда ӱренер тöс предмет болуп
турганыла коштой, jӱрӱмдик таскамал аларында сӱреен jаан камаанын jетирет.
Тӧс амадулары:
- ÿредÿ предметтин болужыла ӱренчиктин кöрӱмин, jарашты ла бийик кӱӱнтапты сезерин элбеер, кееркедим литературала таныжып, алтай элдин кöрӱм
шӱӱлтезиле, jанжыгуларыла, чӱм-jаныла таныжар, текшикижилик сурактарга
баштанып, терен, байлык кöгӱстӱ болорына таскаар.
Тӧс задачалары:
- текстти чокым-jарт, кöнӱ кычырып, кычырганын кöгӱске аларга ӱренери;
-ӱренчиктерди кееркедим литература ажыра, чӱмдемелде айдылган керектерди
ле ондогы геройлордын кылык – ϳанын, эткен керектерин ϳӱрегине ϳуук алып,
бойынын кылык – ϳаныла тӱнейлеп, келер ӧйдӧ ϳаман ла ϳакшы керектерди
ылгаштырып билери,
- Тӧрӧлин эрчимдӱ сӱӱген ле корыган улус тазыктырары;
- эрмек-куучыннын бастыра бӱдӱмдерин онон ары теренжидип, башка-башка
бӱдӱмдӱ тексттерле иштеерге ӱренери; бичиктерле jилбиркеп, кычырарын
сӱӱрине таскамал алары;
- кееркедим jайаандык jайалтазын ачарына, кандый ла немени jилбиркеп
кöрöрине ӱредери;
- кееркедим литература ажыра jакшы кӱӱнду кижи болорына таскап, килемjи,
наjылык, чындык ла кандый ла немени учына jетире эдип турарына таскадары;
- тöрöл лö орус, анайда ок öскö до укту калыктардын балдарга учурлалган
литературазыла таныштырып, ӱренчиктерди кееркедим литератураны кӱӱнзеп
кычырарына jилбиркедериле коштой, Тöрöлине, калыгына тузазын jетирерге
амадаар кӱӱн-санаа таскадары.
Ӱредÿниҥ тöс планында предметтиҥ jери.
Муниципал бюджет ӱредӱ тӧзӧмӧл "Паспартынын орто ӱредӱлӱ школыныҥ"
ӱредулик планы аайынча, литературалык кычырышты ӱренерине jылына 4

класста 34 час берилет, неделеде -1частаҥ .
II. Алтай тилди ÿренгениниҥ ÿренчиктиҥ бойыныҥ (личностный),
метапредметный, предметти ÿренгенинин турулталары.
Программа баштамы класстын ӱренчиктерин jеткилдейт: ӱренчиктин бойынын
турултазы, кижилик jедимдери (личностные результаты), метапредметный
турулталар, предмет аайынча турулталар (предметные результаты).
Уренчиктин бойынын(личностный) турулталары:
 Тöрöл калыгынын, Тöрöлинин тÿÿкизиле оморкоп, башка – башка элjуртаган теергеде öскö укту албатыны тооп, олорло нак болоры;
 Кееркедим чÿмдемелдер ажыра ак jарыктын ÿстинде башка – башка ар –
бÿткендÿ jерлер бар, ондо jÿзÿн- башка калык jуртайт, олордын чÿм –
jандары, тилдери, тыш бÿдÿмдери башка да болзо, jе ончо калыктардын
амадулары, санаа кÿндери тÿней деп, билгирле jеткилдеери;
 Кычырган литературалык чÿмдемелдерди угуп, ÿлгерди эске ÿренип,
ондо берилген тил кееркедер эп- аргалар ажыра тилдин jаражын,
ээлгирин сезери.
 Ачык jарык, öскö улуска киленкей кÿÿн -тапту,улустын ачу коронын
ондоор кижи болуп öзöри;
 Кандыйла кижинин шÿÿлтезин тооп угарына, башка укту элдин
тÿÿкизиле, кеендигиле jилбиркеп, олорло нак jÿрÿп, ондоорго чырмайар
улустар болуп öзöри;
 Омöликте jÿреринин баштапкы ченемелин алып, школдо ло öскö
дö jерлерде бойын канайда тудунарын билери;
 Jÿрÿмде
ÿренчик
кижинин
тöс
амадузын
чике
ондоорго,
ÿредÿде jакшынак jедимдерге jедер кÿÿн -тапту болоры;
 Jÿрÿмде эткен кажы ла кереги учун бойы каруулу болгоны, эл
ортодо jарабас кылык этпеске тазыктырары;
 Калыгынын ар –jööжöзин, кöгÿс- кöрÿм шÿÿлтезин, тöрöлинин ар –
бÿткенин корулаары,
Метапредметный турулталар:
 Ӱредӱнин тöс сурактарын ла амадуларын ондоп, оны бӱдӱрер аргаларды
билгир тузаланары;
 Тургузылган
сурактарды кажы ла jанынан шиндеп кöрӱп,
чӱмдемелге jайаандыгын тузаланып бӱдӱрери;
 Берилген ишти тургускан амадуларга ла будургедий айалгаларга
келиштире пландап, турултазын шиндеп коруп, бийик турулта
аларынын jолын табары;
 Jакшы эмезе комой уреду болуп турганынын шылтагын шиндеп коруп,
уредунин кеми jабыс та учуралдарда чын шуулте чыгарып, керектин
аайын тузедерге албаданары;
 Кандый бир берилген бичик керегинде jетируни ол аайынча мынан озо
2

откон текши темдек – символдор тузаланып билип алары;
 Jаны билгирлер аларга, коммуникатив амадуларга jедерге эрмек – куучын
тудаларыны эп – аргаларын элбеде тузаланары;
 Уреду
аайынча билгирлерди башка – башка созликтерден,
энциклопедиялардан ла узеери литературадан бедреери;
 Кычырган тексттин учурын ондоп, берилген коммуникатив амаду
аайынча когуске алып, эрмек – куучыннын оос ло бичиир будумдерине
келиштирер тексттер тургузары;
 Тундештирип, ылгап, бириктире коруп, кандый темдектериле туней эмезе
башка болгоны аайынча шуулте чыгарары;
 Эрмектежип турган кижинин айтканын успей, учына jетире угуп, кажы ла
кижи бойы шуултелу болор аргалу, ол сенийинен башка да болзо, оны
тооры керегинде билери;
 Омолик иште кем кандый иш будурери jанынан бой – бойы
ортодо jоптожип, будурген иштин турултазын коруп, иш будеринде
омоликте онын ла осколоринин каный камааны эмезе салтары jеткенин
тунейлештирип, бойына шуулте чыгарары.
Предмет аайынча турулталар:
 Кеендиктин оско будумине коро, литература телекейлик jурумди, кажы
ла калыктын чум – jанын ла онын баалап, корып турган ондомолдорын
состин болужыла коргузип турганын ондооры;
 Бичик кычырганы – бойынын билгирин бийиктедери, Тороли ле
ондо jуртаган улустар керегинде, олордын ижи – тожы, jуруми, jедимдери,
айландыра ар – буткен, ак – jарык, килемjи, оштожу, наjылык, ак – чек ле
чындык деген ондомолдорды билип алары; бичиктерди jаантайын
куунзеп, кычырары;
 Кычырарынын кемин онон ары бийиктеткени текши эрмек – куучыннын
озумине камаанын jетирет. Литературоведениенин ондомолдорын
тузаланып, кееркедим, билим ле уредунин оско до тексттерин ун
чыгарбай, бойында эмезе тыныда кычырып ылгаары;
 Кычырарынын башка- башка будумдерин тузаланары (учурын ондоорго,
талдап, бедреп «поисковое»); башка – башка тексттердин учурын когуске
алып, олордын башказын ондооры, олор ааыйнча куучын откондо,
туружып, тос геройлордын эткен керектери, кылык jаны аайынча
бойынын шуултезин чыгара айдары;
 Jилбиркеген тема аайынча чумдемелди бойы бедреп, ол аайынча
керекту jетирулерди кыскачак аннотация тургузып, оско литератураларла
иштеери;
 Баштамы
класстарда
откон
литературоведениенин
баштапкы
билгирлерин тузаланып, башка – башка будумду тексттерди ылгаары:
керек кандый шылтактан улам болгонын, чумдемелдин тос учурын,
текстти болуктерге болиири, олорго ат адары, план тургузары, тил
кееркедер эп –аргаларды табары, чумдемелди куучындаары;
3

Башка – башка будумду тексттердин темдектерин табары (билим,
кееркедим ле оско до уредулу). Бичиир эрмек – куучыннын кеберлерин
билери (jетиру- берилгенине тунейлеп, текст тургузары, шуултелу-сурак
аайынча кару берери, jурамал – геройлордын кылык –jанын коргузери).
Кычырган произведение аайынча бойынын куун –санаазын бичиири;
 Кееркедим чумдемелге эмезе бойынын ченемелине тайанып, чумдемелге
учурлаган ла оско до тема аайынча берилген jурук аайынча бойы кандый
бир чумдемел бичиири.
Ӱренчиктердин билгирине салынган некелтелер:
Ӱренчиктер нени билер учурлу:
Кӱс.
Автордын куун- санаазын коргузип, улгерди чокым-jарт кычырар. Улгерде
берилген кееркедим эп- аргаларды табар(эпитет, тундештиру, олицетворение).
Башка-башка интонацияла улгерди кычырар. Улгерди эске уренер.


Jааннын сöзин jанчыкка сал.
Албатынын оос поэзиязынын жанрларын ылгаштырар. Алкыш состор,
албатынын кожондорын эске уренер.Буткул состорло
чокым- jарт
кычырар.Бойы тургускан план аайынча содержание куучындар.Ун чыгарбай
бойында кычырарын тузаланар. Бир геройдын кылык- jанын темдектеп
билер.Текстти болуктерге болиир.
Кабай болгон Алтай.
Чумдемелде не керегинде айдылганын ондоор, ол аайынча бойынын санаашуултезин чыгара айдар.Проза ла лириканы ылгаштырар. Текстте кезик
состордин учурын jартаар. Кычырган тексттке план тургузып билер. Эрмеккуучын кееркедер эп- аргаларды куучынында тузаланар. Уредучинин берген
сурактарына каруу jандырар. Туукилик кууучындардын тос учурын билер.
Бойынын угы- този керегинде jетиру эдип билер.
Кыш.
Улгерлер ле прозанын узугин эске уренер.
Тексттин содержаниезин
куучындаганда цитаталар тузаланар. Прозала берилген чумдемелди кону,
чокым –арт,когуске алынып кычырар. Башка- башка авторлодын улгерлеринде
кышты канайда коргускенин тунейлештирер.
Ол ыраак jылдарда.
Прозала берилген чумдемелди кону, чокым –jарт,когуске алынып кычырар .Ун
чыгарбай бойында кычырарын тузаланар.Чумдемелдердин
учында
сурактарына каруу берер. Jaкшы дегени не, jаман дегени не деп суракка
чумдемелден каруу табар.
Jac.
4

Улгерлер эске уренер.Тургускан планы аайынча чумдемелдин содержаниезин
куучындап билер. Адып турган уртында ууда турушкан улузы керегинде билер.
Чумдемелдердин учында сурактарына каруу берер.Эне керегиндеулгерлер
танынан табып кычырар.
Ӧскö калыктын литературазы.
Оско калыктын литературазынан алтай тилге кочурген балдардын jуруми
керегинде чумдемелдер табар. Берилген геройлордын кылык-jанын
тунейлештирер. Чумдемелдерге учурлалган jурук jураар.
Jай.
Бичиичилер jайдын
jаражын коргускен узуктер табар. Эрмек- куучын
кееркедер эп- аргаларды куучынында тузаланар. Уредучинин берген
сурактарына каруу jандырар. Прозала берилген чумдемелди кону, чокым –jарт,
когуске алынып кычырар .
Предмет аайынча 4 класста ÿренчиктер неге ӱренип алар:
- текстти бӱткӱл сӧстӧрлӧ кӧнӱ, ӱнле кӧргӱзип кычырары;
- 1 минутка 90 сӧстӧҥ ӧрӧ кычырып, не керегинде айдылганын оҥдоп,
содержаниезин куучындаганда, керектерди улай- телей солыштырбай
куучындары;
- эске 12-15 чӱмдемел ӱренер (оос поэзия база кирер), 3-4 прозалык
чӱмдемелдин ӱзӱгин билер;
- чӱмдемелдин содержаниезин кыскарта куучындап, авторын айдып билер;
- текстти учурыла бӧлип, план тургузып, бажалыктап билери;
- кычырганы аайынча бойыныҥ шӱӱлтезин чыгара айдып;
-бичикте берилген jакылталарды таҥынан бӱдӱрип билери;
- балдарга учурлалган чӱмдемелдердин жанрларын ылгаштырып билери;
- чӱмдемелде геройлордын кылыгын тӱнейлештирип билер;
- бӱдӱрген ижинин кемин бойы баалап, ого темдек тургузып билери.
III. Предметтиҥ ондаайы.
Кӱс (5ч ) Литература билимниҥ сурактары: ӱлгерде сӧстиҥ турар аайы, токтой
тӱжер темдектер, олор ажыра литературалык куун -санааны кӧргӱзери.
Кычырган тексттерди учуры аайынча бӧлӱктерге бӧлиири, план тургузары. Кӱс
керегинде ӱлгер эмезе куучын чӱмдеер.
Jаанныҥ сӧзин jанчыкка сал (18ч)
Автордын ла албатынын оос
чумделгезинин чумдемелдери, олорды ылгаштырары. Албатынын оос
чумделгезинен: кожондор, кеп состор, чололор, кеп куучындар, сооjындар,
чорчоктор (албатынын чорчоги, автордын чорчоги), кай чорчоктор,
тооломоштор, алкыштар, том состор, табышкактар, модор состор, соотомолдор.
Чорчоктор: куулгазынду, тындулар керегинде, jурум керегинде. Автордын
5

чорчоги ле албатынын чорчокторинин тунейи эмезе башказы: башталганы,
учы, такып-такып айдылганы, тили, геройлоры. Кай чорчоктор ло тегин
чорчоктордин башталганын тунейлештирип, олордын тунейин (башказын)
табары.
Кабай болгон Алтайым(7ч ) Тексттер будумиле башка-башка болуп турганын
билери: кееркедим, уредунин (учебный), билим - олорды тунейлештирери.
Тексттер неле аныланып турганын билери. Башка-башка эрмектерден текстти
ылгаштырары. Бичиктин jуругын, адын аjаруга алып, не керегинде айдылганын
келиштирери. Текстти уренчик бойы танынан учуры аайынча боликтерге болип,
ат адаары, берилген сурактарыла онын тос учурын, темазын чыгарары. Башкабашка тексттерле иштеп билери.
Текстле бастыра класс иштегенде,
нокорлоринин берген каруузын угуп, текстке тайанып, ого jомолто эмезе тузеду
эдери. Каруузында jемей литература, иллюстрация тузаланары. Проект
"Тӱрктердин кабайы - Алтай"
Кыш (3ч ) Геройлордын куун-санаазын (кунукчыл, сӱӱнчилу, омок ло о. до ӧ.),
кылык-jанын (jалакай, оштонкой, куунзек, шокчыл ла о. о.), эткен керектерин
тунейлештирип, олор незиле аныланып турганын билери. Кычырган
чумдемелде геройлордын эткен керектери ненин учун jараганын (jарабаганын)
айдып, тексттин состориле чокымдаары ("jарап jат - jарабай jат" дегенин
керелеп билери).
Ол ыраак jылдарда ( 8ч ) Тӧрӧли тӧролиниҥ тӱӱкизи.Чумдемелдин
жанрларын билери: кееркедим литературанын чумдемели (улгер, куучын,
басня), чын болгон учуралдар ла бичиичи бойы чумдеп бичиген учуралдар,
автордын обокози, чумдемелдин ады; Кычырган чумдемелде автор нени
айдарга сананганын, геройлордын кылык-jаны, эткен керектери керегинде
бойынын куун-санаазын эмезе уренчик бойы мындый учуралда нени эдерин
чыгара айдары. Чумдемелде айдылган геройлордын кылык-jанын, олорлордын
эткен керектерин бой-бойыла эмезе олорды озо откон чумдемелдин
геройлорыла тунейлештирип, башказын, тунейин табып, олордын эрмеккуучынын, эткен керектерин коргускен узуктерди тузаланып, геройлорго
характеристика тургузары.
Jас ( 6ч ) Бир жанрла бичилген чумдемелдердин эмезе бир автордын
чумдемелдерин откондо, олордын анылу эмезе туней темдектерин билери. Бир
автордын чумдемелдерин кычырганда, олордын тилинин анылузы,
композициязы, ар-буткенди канайда коргузип турганын билери. Автордын
башка-башка чумдемелдеринде геройлордын эрмек-куучыны, олордын кылыкjаны, тыш будуми, керек кандый ойдо болгонын коргузерге кандый состор
тузаланганы. Чумдемелде айдылган геройго автор кандый куунду, ол керегинде
уренчик бойы нени сананып турганын айдары.
6

Литературалык кычырышла тематикалык план.
Урок- Бӧлӱктиҥ ле
тын уроктыҥ темазы
№

Берилге Уроктыҥ
н
ӧйи
частар планла

1.

«Кÿски Алтайым» А. Ф. Саруева ла
Н. Я. Маскинанын чӱмдемелдери.

1

04.09.2025

2.

И. К. Сабашкин «Карчага ла тийиҥ».

1

11.09.2025

3.

К. Э. Тепуков «Кÿски jуруктар».

1

18.09.2025

4.

25.09.2025

8.

Т. Б. Шинжин «Меге бешти нениҥ учун 1
тургускан?» Бойынын jедимдерин баалаары.
Алкыштар. Кожондор.
1
Чöрчöктöр. Ырыс ÿлешкени (Алтай калыктыҥ1
чöрчöги)
Эркелей ле Караты-Каан (Алтай калыктыҥ1
чöрчöги)
Торко - Чачак (Алтай албатыныҥ чорчоги)
1

9.

Кай чöрчöк. Н. У. Улагашев «Малчы-Мерген»

1

06.11.2025

10.

Н. У. Улагашев «Малчы-Мерген». Баатырдын сӱркебери.
Шуну (Кеп куучын)
1
Табышкактар. Тооломоштор. Модор сöстöр.
1
Öскö калыктардын оос чумделгезиле таныжадыс.1
Койон ненин учун уч эриндӱ? (Казак албатынын
чорчоги)
Алтын айак (Бурят калыктын чорчоги)
Кÿдÿчинин шооры (Орус калыктын чорчоги).
1
Ээ ле jалчы (Армян албатынын чöрчöги)
1
Литературалык чорчок. Л. В. Кокышев1
«Чычканак».
Ю. М. Кыдыев «Пöтугеш ле казычак».
1
Бойысты ченеп кӧрӧли.
1
Проект: «Калыгымнын чум-jандары тöрöл
Алтайымды корыйт».
Б. У. Укачин «Тöрöлим, сен кайда?» С. М.1
Сартакова «Эл-Ойын».
Ю. М. Кыдыев «Эртен тура тайгада».
И. В. Шодоев «Муркутпей».
1
И. Б. Шинжин «Алтыннан да баалу».
1
Ш. С. Ялатов «Маргаан».
1

13.11.2025

П. Т. Самык «Алтайдын
Бойысты ченеп кӧрӧли.

12.03.2026

5.
6.
7.

11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

jаражы
7

артсын».1

02.10.2025
09.10.2025
16.10.2025
23.10.2025

20.11.2025
27.11.2025
04.12.2025
11.12.2025
18.12.2025
25.12.2025
15.01.2026
22.01.2026
29.01.2026
05.02.2026
12.02.2026
19.02.2026
26.02.2026
05.03.2026

ӧдӧтӧн
öткӱрилге
н кӱни

26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.

Л. В. Кокышев «Кыш келип jат».
1
Ю. М. Кыдыев «Канатту наjылар».
1
А. О. Адаров «Кышкыда».
К. Э. Тепуков1
«Кöрÿктин кожоны»
Б. Т. Самыков «Jас клееди». А. Я. Ередеев1
«Кÿлÿмjи».
В. Т. Самык «Амыр, амыр, амыр!».
1
А. О. Адаров «Jенÿнин маанызы».
1
С. С. Суразаков «Кичинек тÿбек».
1
Б. Ч. Канарин «Аралдын кылчыр койоны».
1
Б. Ч. Канарин «Кÿртÿктердин ойыны».
1

8

19.03.2026
26.03.2026
09.04.2026
16.04.2026
23.04.2026
30.04.2026
07.05.2026
14.05.2026
21.05.2026