Муниципал казенный ÿредÿ тöзöмöл « Паспартынын орто текши ÿредÿлÿ школы»
«Кöргöн»
МО-нын заседаниезинде
_________ (Г.И. Язарова)
Протокол №1
«___» ________ 2024 j.

«Јарадылган»
директордын ÿредÿ ле таскамал
аайынча ордынчызы
________ (Л.В.Уханова)
«____» ________2024 j.

«Jöптöгöн»
Паспартынын орто текши ÿредÿлÿ
школынын директоры
________ (А.В. Байжигитов)
Приказ № 81
«____»_________2024 j.

10-чы класска алтай тилле
иштеер программа
2024-2025 ÿредÿлÿ jыл

Алтай тил ле литературанын
ÿредÿчизи Топчина Елена Ивановна

2

Паспарта jурт, 2024j.

Программаныҥ текши учуры
Тӧрӧл тилин торы, алтай тилдиҥ тӧс ээжи-некелтелерин чыҥдый билип, оныла јӱрӱминде тузаланып јӱрери јаан
учурлу деп оҥдооры школды божодып јаткан балдардыҥ кӧрӱминиҥ тӧзӧгӧзи болор учурлу.
Алтай тилге ӱредери компетентностный ууламјыла колбулу. Компетентностный ууламјы уренчиктер коммуникатив,
лингвистика, культуровед компетенциялар алынарын темдектейт.
Коммуникатив компетенция – эрмек-куучынныҥбӱдӱмдериле оос ло бичилген эрмек-куучынныҥ культуразыла,
тилди јӱрӱмде башка учуралдарда ла айалгаларда јаан класстардыҥ балдары бойыныҥ ӧзӱмине, ченемелине,
јилбӱлерине, психологиялык аҥылуларына келиштире тузаланып билерине јединери.
Тил ле лингвистика (тил билим) компетенция – тил керегинде билгирлерди: тил- темдектердиҥ системазы, бойы
бӱдӱм-кеберлӱ, ӧзӱмдӱ ле јондык учурлу болуп, јӱрӱмде туружып турганы керегинде билерин – бир тизӱге
кийдирери; лингвистика –тил керегинде билим деп, оныҥ бӧлӱктерин ле оҥдомолдорын билери; ӱренчиктер алтай
литературный тилди билип, сӧзлигин байыдары; тилди, тилдиҥ темдектерин шиҥдеери, јӱзӱн-башка лингвистикалык
сӧзликтеле тузаланып билери;
Культуровед компетенция – ӱренчиктер тӧрӧл тилин албатыныҥ культуразыныҥ бӱдӱми деп оҥдооры, калыктыҥ
тили ле тӱӱкизи колбулу болгонын, алтай эрмеккуучынныҥ этикет ээжилерин, УК албатылар бойы ортозында
куучындажып эрмектежериниҥ культуразын билери.

«Алтай тил» деп курсла ӱренчиктиҥ бойыныҥ таҥынаҥ ӧзӱмине, метапредметный ла предметти ӱренериниҥ
турулталары
Берилген программала алтай тилди ӱренеринде мындый турултадарга јединери темдектелет:
Ӱренчиктиҥ бойыныҥ таҥынаҥ ӧзӱминде турулталары:
 Алтай тил тӧрӧл калыгыстыҥ кӧгӱс-санаа, культуралык байлыгы деп оҥдоп, ол ажыра бойыныҥ калыгыныҥ ла
телекейлик культурала таныжып турар;
 Санаа-кӱӱнин ле јайаан јайалтазын ӧскӱрер, алдынаҥ иштеерин ле јӱрерин тӧзӧӧр, бойыныҥ јерин табар;
3

 Сӧзлигин байыдар, бойыныҥ эрмек-куучынын ајаруда тудар, оныҥ культуразын јаантайын бийиктедер;
 Улусла куучындажып-оҥдожорын, эрмек-куучынды эптӱ-јӧптӱ ӧткӱрерин кичеер, бойыныҥ калыгыныҥ

культуразын билер, чӱм-јаҥжыгуларын тоор, ӧскӧ калытыҥ тилдериле, культуразыла јилбиркеер;
 Тергееде культура ла јонјӱрӱмдик иштерде, бойыныҥ талдап алар ижинде каруулу туружарына амадап,
јаантайын ӱредӱзин бийиктедер;
 Алган билгилерин ле неге ӱренип алаганын бойыныҥ иш-тожында ла јӱрӱминде тузаланар;
Алтай тилди ӱренип, ӱренчик мындый метапредметный турулталарга келер учурлу:
Бойын башкарынар эдилгелер
 Алдынаҥ бойы амадулар тургузып, ол амадуга једингенин кӧрӧргӧ критерийлер темдектеер;
 Тургускан амадуга једингени бойыныҥ јӱрӱминде кандый учурлузын билер;
 ӱредӱ иште ле јӱрӱмдик айалгаларда бойыныҥ бӱдӱретен ижин чокымдаар;
 амадуга једерге канча кире ӧй, кандый материальный ла материальный эмес ресурстар керектӱзин билер;
 смадуга једер керектӱ ресурстарды эҥ ле ас буудактарлу јолды ьталдап бедреер;
 ӱредӱде ле јӱрӱмде јеткен турулталарын ла алдында тургускан амадуны тӱҥдештирер;
 ӱредӱ предмет аайынча алган билгирин айландыра јӱрӱмде тузаланар;
Јаҥы билгирлер алар эдилгелер
• керектӱ јетирӱлерди башка-башка јерлердеҥ табар: ӱредӱ-билим тексттердеҥ, справочный литературанаҥ, элбек
јетирӱ берер эп-аргалардаҥ, ол тоодо Интернет ло о.ӧ. Олорго тайанып, ӱредӱде оноҥ ары бӱдӱрер ижин
темдектеер;
• тапкан јетирӱлерин башка-башка јанынаҥ кӧрӱп, удура учурлу шӱӱлтелерди баалап ылгаштырар;
• модельле, схемала берилген эп-аргаларды ижинде тузаланар;
• ӱредӱ предмет аайынча алган билгирлерди ле таскамалды јӱрӱминиҥ башка-башка айалгаларында тузаланар;
Предметти ӱренериниҥ турулталары
• тилдиҥ эп-аргаларын эрмектежип куучындажарыныҥ амадуларына ла айалгаларына келиштире тузаланар;
4

•
•
•
•
•
•

алтай тилдиҥ бӱдӱмдерин билерин тексттер тургузаарында тузаланар (литературный тил, оос эрмек-куучын,
јербойыныҥ эрмек-куучыны);
монолог ло орток куучынла башка-башка бӱдӱмдӱ јӱзӱн башка жанрларал оос ло бичиир эрмек-куучынла айдар
ла билер;
тексттиҥ тургузылган аайын (структуразын) билип, тексттиҥ композициязын чын тургузар;
уллустыҥ алдына куучынду чыкканда, темазын, амадузын, керектӱ материалды чокымдап билер;
эрмек-куучынныҥ культуразын билер;
Алтай тил калыгыныҥ кӧгӱс-байлык, культуралык энчи болгонын, ол ажыра калыгыныҥ культуразын билер ле
телекейлик байлыктарла таныжар арга деп, тилин кичееп, оны келер ӱйелерге артырары кажы ла кижиниҥ
камаандузын оҥдоп, су-алтай тилле куучындаарына таскаар.

Кубулбас
куучын-эрмектин1
алдынан учурлу болуги. Онын
лексика учуры.
Кубулбастар
учурыла
болинери.
Тегин
ле
колболу
кубулбастар. Бийик кемин коргузер
кубулбастар.
Кубулбастардын
будери.
Кубулбастарды
japталгыштардан ла ыл- ганаачынан
ылгаштырары.
Колболу кубулбастардын чын
бичилери.

Уренер предметтин ондайы 10 класс
Кубулбас
Текстте кубулбастарды табып, онын лексика учурын айдып, кандый
кубулбас болгонын (эдилгенин* јерин, ойин, аайын, амадузын, шылтагын, кемин коргузер) јартаар.
Эрмектерде берилген кубулбастарды ан'ылап, олордын' будумин (тегин
ле колболу) айдар. Эрмектерде кубулбастарды морфология јанынан' ылгап
кандый
куучын-эрмектин'
болугинен*
буткенин
(адалгыштардан*,
1
јарталгыштардан', солумалардан', глаголдордон ) темдектеп коргузер.
Солумалардан* буткен кубулбастар; керегинде узеери јетиру алар,
олорды теренжидерге таскаду иштер будурер. Бийик кемин коргузер
кубулбастардын буткенин japтaap. Кубулбастарды japталгыштардан' ла
ылганаачынан ылгаштырар. Эрмектерде синтаксис ылгаш откурип, айалга
болуп турганын айдар. Тан'ынан' будурген јайаандык иштеринде
кубулбастарды эрчимду тузаланар,
5

Эрмек-куучыннын
этикет
ээжилери.
Эби
joк
(јарабас)
кылыгын алынып айдар состор ло
нени-нени japaткaнын, japaтпaгaнын,
куунзебегенин айдар аргалар.
Глагол - куучын-эрмектин
алдынан* учурлу болуги. Глаголдын
лексика
учуры.
Глаголдордын’
будуми.
Токтодулу
глаголдор.
Глаголдор тооло, јузундерле кубулары.
Глаголдьпг
кеберлери,
залогторы. Глаголдын будер эпаргазы.
Сингармонизмнин*
ээжизи
глаголдордо. Глаголдын тозогозинде
эрин гармониянын1 бузулары.

Глагол
Глагол - куучын-эрмектин' алдынан* учурлу болуги керегинде бичикте
берилген теория материалла таныжып, глаголдордын* лексика учурын јартаар.
Эрмектерде глаголдорды анылап, синоним глаголдор эрмекке кандый учур
берип турганын тунейлештирип корор. Уредучинин* кычырган эрмектерин
угала бичип, онон* глаголдорды анылап, будумиле олор тегин бе, колболу бо
болгонын айдар. Колболу глаголдор ылганаачы ла болушчы глаголдордон'
будуп турганын айдар. Эрмектерде гла- ’ голдордын лексика учурын јартаганы
ажыра болушчы глаголдор эрмекте айдылган эдилге канайда одуп турганын
ылгаштырар. Глаголдорго синоним эмезе антонимдер табар. Токтодулу
глаголдордын лексика учурын japтaп, олордын' будер эп-аргазын јартаар. Эрмекте глаголдордын' лексика учурын јартаганыла коштой, олордын тооло,
јузундерле кубуларын, глаголдордо кезик учуралдарда коп тоонын кожултазы
болбос учуралдарды керелеер.
Ойлу кеберде глагол ойлорло кубуларына башка-башка будумду иштер
будурер. Эрмектерден' откон ойдо турган глаголдор эдилге јуукта отконин,
japты joк откон ойди ле откони удап калганын коргузип турганын japтaap.

КУУЧЫН-ЭРМЕКТИН БОЛУШЧЫ БОЛУКТЕРИ
Уланты
Эрмек-куучын учуры аайынча
Теория материалдан1 кижинин эрмек-куучыны учуры аайынча jemuру
болинери: jeкapy берер, јурамал, берер,
јурамал, шууген учурлу болуп турганы керегинде баштапкы
шууген
учурлу.
Јетиру берер јетирулер алар. Олорды ылгаштырачына бичикте берилген таскадуларды
1
тексттердин амадузы, тузаланар јери будурер (берилген тексттердин1 ортозынан1 jeтирулу текст табар). Jypyк
(айалгазы).
аайынча jeтирулу (информационный), јурамал учурлу тексттер тургузып
6

Уланты - куучын-эрмектин*
болушчы учурлу болуги. Улантынын1 турар јери. Буткени аайынча
улантылардын1 болинери.
Улантылардын' чын бичилери,
улантылу эрмектерде токтой тужер
темдектер тургузары

ꓙ урамал текст, онын амадузы,
тузаланар јери (айалгазы).
Колбоочы – куучын-эрмектин
болушчы
учурлу
болуги.
Колбочылардын будумиле, учурыла
болинери.
Камаанду
колбоочылар,
олордын учуры.

куучындаар. Jeтирулу тексттин1 турган будумин, онын анылу темдектерин
айдар. Тексттин1 берилген бажы ла учын кычырып, буткулинче онын1
содержаниезин куучындаар эмезе бичиир. Берилген тема аайынча амадузына
ла айалгага келиштире бичиир эмезе оосло куучын тургузар. *Лингвистикалык
темага монолог эрмек-куучын тургузар. Схема, таблица аайынча текст
тургузар.
Теориялык материалла таныжып, уланты куучын-эрмектин' болушчы
учурлу болуги болгонын билип алар. Эрмектерди, сос колбуларды ылгап,
улантылар алдынан' учурлу куучын-эрмектин* болуктериле кожо кандый бир
кубулткышта туруп, олордын учу- рын быжулап турганы ла анайда ок
камаанду колболу эрмектин болуктерин колбоп турганы керегинде шуулте
чыгарар. Эрмектерден' ан'ылап чыгарган улантыларды буткени аайынча буткен
ле бутпеген улантыларга болиип. Буткен улантылар куучын-эрмектин башкабашка болуктеринен' будерин japTaap (адалгыштардан', кубулбастардан,
солуманан' ла глаголдордон). Берген эрмектерди улантыларынын* буткени
аайынча болиир, перфокарталарла иштеер. *Кезик улантылардын' буткен
туукизиле узеери jeтиpy алар.
Эрмектерди синтаксис jaнынан ылгап, улантыларды кубулбастардан*
ылгаштырар.
Колбоочы
ꓙ урамал будумду тексттердин амадузыла, тузаланар јери (айалгазы)
керегинде лингвистикалык jeтиpy алар. Тексттерди ылгап, олор кандый марла
бичилгении, онын* темазын, тос шуултезин айдып, ат адап, текстти толо эмезе
кыскарта куучындаар. Тегин, кееркедим ле окылу эрмек-куучыннын* марыла
тексттер тургузарына таскамал алар.
Таскаду иштерди будурип тура, јурамал тексттин" анылу темдектерин
лаптап, аайына чыгар, јурамал ла јетиру берер тексттин' башказын темдектеер.
Бир текстте учуры аайынча башка-башка эрмек-куучыннын туружарын билип
алар. јурамал тексттерде сосло jypaп коргускен предметтин эмезе оско до не7

Эрмекте колбоочылардын чын
бичиири. Колбоочыларлу эрмектерде
токтой тужер темдектердин’ турар
аайы.
Шууген учурлу текст, онын*
болуктери. Шууген учурлу тексттин'
марлары.
Болугеш - куучын-эрмектин
болушчы болуги. Болугештердин
учуры, будери.
Эрмекте болугештердин турар
јери. Болугештердин модаль учур
алынар учуралдары.
Эрмекте болугештердин’ чын
бичилери.
Чумдемелдердин
Куучын.

жанрлары.

Модаль состор

Кыйгылулар – анылу учурлу
куучын- эрмектинг болуги.

неменинг эн* танылу темдегин ajapyгa аларын темдектеп, оны кандый бир
текст тургузып, керелеер. Jypyкта берилген туранын ичи, офис, магазин о.ӧ
керегинде јурамал текст тургузар. ꓙ акылта аайынча (билези, јердин’ аайы, иштоштын одуп турганы керегинде, спорт, ар-буткен, айыл ичи, кийим- тудумы,
тындулар, тудунар-кабынар не-неме эмезе предметтер керегинде jeтиpy берер,
јурамал тексттер тургузып айдар эмезе бичиир.
Болугештер
Шууген учурлу текстле таныжып, мындый тексттер канча болуктен’
турарын билип алар: 1 - тезис, јартына чыгар шуулте; 2 - шуултени јартаганы,
јаратканы, јопсингени эмезе japaтпаганын керелегени; 3 - туп шуулте. Кезик
тексттерде тезис эмезе туп шуулте болбой турганын japтaap. Таскаду иштерден
шууген учурлу текстте башка-башка марлардын* туружарын корор (тексттер
шингдеер, анылузын табар, јартаар болорын темдектеер). Уредучинин*
белетеп алган тексттерин ылгап, шууген учурды анылу состор тузаланбай,
унле, учурыла (смысл) айдар аргазын темдектеер. Текстте шуултени керелеген
ле туп шуултени колбогон состорди табар. Уредучинин* берген эмезе оско до
темалар аайынча шууген учурлу тексттер тургузып айдар эмезе бичиир
(«Бичикти ненин учун чеберлеер керек», «Тишти ненин' учун арчып јадыс»).
Берилген тезисти керелеер эмезе тезисти керелеген текстке шуулте чыгарар.
Модаль состор
Бичикте берилген теория материалдан куучын – јетиру учурлу
тексттердин’ бир будуми, ол кандый узуктен' турары керегинде билип алар.
Берилген тексттердин башталганын, чиймелгенин, кульминациязын буулама
(завязка), чечилгезин табар. Бойы куучын чумдеп, узуктерин, композициязын
айдып керелеер. Баштап салган тема аайынча текстти jeтирe бичиир, тос
шуултезин ле теманы ачарга тузаланган эп-аргаларын, марын айдар.
Кыйгылулар ла откониш состор
Теория материалдан* кыйгылу кандый да куучын-эрмектн болугине
кирбес, ан'ылу учурлу куучын- эрмектин болуги болгоныла таныжар. Угуп ла
8

Откониш ле
темдектеген состор.

кыймыгу кочурип бичиген эрмектер шин'деп тура, кыйгылулар учуры аайынча
кайкаганык кородогонын суунгенин, коркыганын ла о.ӧ кижинин психика
айалгазын коргузип турганын билип алар.
Кееркедим литературанан* кижинин', тындулардын унин, ар-буткенин
табыштарын темдектеген откониш состорло эрмектер чыгара бичиир.
Уредучинин кычырган эрмектеринен кыйгылуларлу, не-неменин јаркынын ла
кыймыгузын темдектеген откониш состорлу эрмектер талдап бичиир. Бойынын
бичиир ле оос эрмек-куучында откониш состорди билгир тузаланар.
Эрмектерде
кыйгылу
ла
откониш состордин чын бичилери.
Кыйгылуларлу эрмектерде токтой
тужер темдектер.

9

Тематический план алтай тилле
Класс 10
Ӱредӱчи Топчина Елена Ивановна
Ӱредӱ план аайынча 34 час берилет. Неделеде 1 частаҥ ӧткӱрилет
План аайынча ченелте иштер___2____
Ӱренер бичик: Алтай
тил. 10 класс. Автор – тургузаачылары:
А.С.Шокшиланова, Л.Н.Тыбыкова.

А.Т.Тыбыкова, Н.Г.Сулукова,

10 класстыҥ алтай тилле календарно - тематический пландары.
Берилген частар

Пландаган ойи

№
Тема урока
3 Фонетика. Графика. Орфоэпия.
1
Фонетика – тил билимнин анылу болуги. Унду
табыштардын анылу темдектери.

04.09

4 Туйук табыштар. Унду табыштар.

1

11.09

5 Уйе. Согулта. Табыш танык.

1

18.09

6 Орфоэпия керегинде текши jетиру. Орфоэпиянын 1
ээжилери.

25.09

10

Откурилген ой

7 Ченелте иш. Изложение «Бистин jурттын
кижизи»

1

02.10

8 Лексика. Фразеология.
Лексикография. Сос ло онын учуры.
Бир учурлу ла коп учурлу состор.
9 Тилдин кееркедим эп – аргалары.

1

09.10

1

16.10

10 Омонимдер.

1

23.10

11 Синонимдер.

1

06.11

12 Антонимдер.

1

13.11

1

20.11

14 Эскирип калган состор ло jаны состор.

1

27.11

15 Бузулбас
(фразеологизмдер).

1

04.12

1

11.12

13 Элбеде
состор.

тузаланар ла

16 Лексикография..

ас

тузаланар

сосколбулар

11

17 Состин будуми (морфемика) ле будери. Состин 1
будуми.

18.12

18 Кожулта – морфемалар.

1

25.12

19 Состин тозогози.

1

15.01

20 Состин будери.

1

22.01

21 Морфология ла Орфография. Морфология.

1

29.01

22 Адалгыш.

1

05.02

23 Jарталгыш.

1

12.02

24 Тооломо.

1

19.02

25 Солума.

1

26.02

12

26 Глагол.

1

05.03

27 Кубулбас.

1

12.03

28 Уланты.

1

19.03

29 Колбоочы. Болугеш.

1

02.04

30 Ченелте иш. «Адам jанар »

1
1

09.04

31 Состин алдында турар учуры jок состор.

1

16.04

32 Модаль состор.

1

23.04

33 Болушчы учурлу состор. Кыйгылулар.

1

30.04

34 Jыл туркунына уренгенин катап корори.

1

07.05

13

Ӧткÿрилген
öйи

Темаларла пландаарынын тÿзедÿлери.
Уроктордын темазы
Тÿзедÿнин
Тÿзедÿнин
шылтагы
сÿмези

14

эп- «Јарадылган»
директордын ÿредÿ
ле таскамал
аайынча ордынчызы

15

16