Jартамал сос.
«Алтай литература» деп уреду предметтин программазы 9-чы класска тургузылган. Берилген программанын
тозолгозинде jанар айдын 17-чи кунинде 2010 jылда jоптолгон орто уредулу школдын федерал эл-тергелик уреду
стандарты, Н.М.Киндикова, Е.Д.Чандыева, У.Н.Текенова тургускан « Алтай литературала иштеер программалар» (2012)
ла Е.Д.Чандыева
тургускан «Алтай
тил ле литературанын урокторында текши уреду эдилгелерди темиктирери» (2012) деп программалары салынган.
Программа бир канча чокым бöлÿктерден турат:
1. Jартамал сос.
2. «Алтай литература» предметти ÿредеринин текши jартамалы.
3. «Алтай литература» предметти ÿренгенде jединер бойынын танынан öзÿминде турулталары (личностный),
метапредметный ла предметти ÿренеринин турулталары.
4. Уредÿлÿ планда предметтин jери.
5. Уредÿ предметтин ондайы (содержаниези).
6. Темаларла пландаары.
7. Уренчиктердин тöс билгирлери ле алынатан темигÿлери.
8. Предметти уренеринде тузаланар ÿредÿ-методикалык литература.
Литературалык уредунин амадузы – литературанын урогында Кижи ле Сос тос аjаруда болгонын чокымдап,
текстти бастыра jанынан ширтеп, кееркедим состин ийдезине, сур-кеберлердин jажыдына, ойгорлык шуултенин
учурына аjару эдерине уредери; уренчиктин кеендик jайалтазын оскурер ле литератураны баалап кычырарын некеер,
ол ойдо танынан корум- шуултелу болорына тазыктырар; текши уреду билгирлерге ле эдилгелерге jединери.
Бу амадуга jедерге
1)торол ло телекейлик литератураны кычырар ла уренер;
2)чумдемелди танынан аайлаарга темигер;
3)литературада калыктын, текши кижиликтин сурактары тургузылганын ондоор;
4)уренчиктин культуразын кодурер, кееркемелге куунду болорын кичеер;
5)уренчиктин чумделге – jайаанын оскурер, бойы чумдеерине тазыктырар, кееркедим санаазын, сезимин ойгозор;
6) литературалык эрмек-куучынын кенидер.
II. «Алтай литература» предметти ÿредеринин текши jартамалы
9 класстан ала уренчиктер алтай литератураны уйеленгени аайынча уренип баштайт.
9 класстын программазы литературанын уйеленгени аайынча тургузылган. Тос болуктери: калыктын чумду сози,
jебрен турк литература, турк-монгол ойликтин литературазы, XIX-чы чактын талортозы – XX чактын башталганында
алтай литература, XX чактын 20-чи jылдарында литература.
Темаларла пландаарында уренчиктердин алтай литературанын урокторында будуретен ижи чокым берилген.
Некелтелердин керее бичиги аайынча программанын текши ууламjызы – когус-коруми байлык, билгири чынык ла
терен, бастыра jанынан jайалталу уренчик таскадары.
Уреду предметти уренеринде jединетен турулталар чокым ла элбеде берилген.
«Уреду предметтин ондайы» деп болукте уренер чумдемелдер, литературанын ондомолдоры, тил темиктирер иштин
будумдери берилген.
«Темаларла пландаары» деп болукте уренер темалар, частардын тоозы, уренчиктердин будуретен уреду эдилгелерле
колбулу ижи коргузилген.
Калганчы болуктерде уредуге керекту методикалык иштердин тисмези берилген.
III .«Алтай литература» предметти ÿренгенде jединер бойынын танынан öзÿминде турулталары (личностный),
метапредметный ла предметти ÿренеринин турулталары.
«Алтай литература» деп уреду предметти уренип, уренчиктердин jединетен турултазы федерал эл – теергелик
уреду стандарт аайынча ÿч бÿдÿмдÿ болот: уренчиктин озумиле колбулу (личностный) турулталар, текши уреду
эдилгелерле колбулу (метапредметный) турулталар, предметле колбулу (предметный) турулталар.
Уренчиктин озумиле колбулу (личностный) турулталар:
-уренчиктердин когус санаазын байыдары ла эстетический корумин элбедери;
-уренчиктер бойынын угы- този керегинде билери, ос (этникалык) корумин элбедери;
-уренчиктин торолине чындык куунин таскадары, торол литературазын билери ле алтай бичиилерле оморкооры;
-башка – башка jетирулерле иштеп билери (созликтер, энциклопедиялар, интернет-ресурстар);
-алтай элдин ос литературазын, туукизин, культуразын билери;
-оско калыктардын литературазын билип, учурын ондооры;
-jаны билгирлер аларына белен, jилбиркек уренчик таскадары.
2
Текши уреду эдилгелерле колбулу турулталар:
- чумдемелде кодурген сурактын каруузын табып, берилген материалды чокым ондооры;
- туп – шуулте чыгарып билери;
-ылгап, текши шууп билери;
-уренчик бойынын алдына уреду амаду тургузып, ого jединер аргаларды темдектеп билери;
-кандый бир айалга керегинде келиштире эртеден шуулте (гипотеза) айдып, ол шуултени темдектер ажыра
быжулаары;
-бойынын ижин чокым пландаары, jилбузин jарт билери;
Предметле колбулу турулталар:
-алтай литературанын чумдемелдерин билери;
- чумдемелдин тематиказын, тургузылган курч сурактарын, литературанын теориязын, алтай литературанын
уйеленгенин билери;
- чумдемелге ылгамал откурери, тундештиру иш откурери;
- автордын куунин jартап билери;
- литературанын будумдерин ылгаштырып билери, текстке jуук куучындап билери, текстле иштеери, куучын
тургузып билери;
- литературалык ондомолдорды билери;
-кееркедим чумдемелди ылгаарында бичилген ойиле колбоп, тексттин текшикижилик ле элдик учурын анылап
билери;
- кееркедим чумдемелде сюжеттин болуктерин ылгаштырары, композицияны, кееркедим эп-аргаларды, олордын
текстте учурын jартаары.
IV. Уредÿлÿ планда предметтин jери.
Регионал базисный учебный планда 9-чы класста алтай литератураны уренерине 68 час берилет:
чумдемелди уренерине - 48 час
тил темиктирерине - 18 час,
jыл туркунына уренгенин такып корорине - 2 час.
V.Уредÿ предметтин ондайы (содержаниези).
3
№ Ондайы
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Кире сос
Калыктын чумду созинен
Jебрен турк литература
Оско калыктардын литературазынан
Турк – Монол öйликтин литературазынан (XIII – XV – XVIII чактар)
Алтай литература (XIX-чы чактын тал-ортозы – XX-чи чактын
башталганы: 20-30 jj)
Алтай тема орус бичиичилердин чумдемелдеринде
20-чи jылдардагы эл-jондык ла литературалык айалга
Отконин катап корори.
Бастыра канча час Тил темиктирерине
берилген
канча час берилген
1
7
2
3
1
1
5
1
13
4
12
2
8
6
2
Уренчиктин будуретен ижи:
1. Кычырары
- эпикалык, лирикалык ла драма чумдемелдердин узуктерин чокым кычырары, кычырганына бойынын санаашултезин айдары;
- лирикалык улгерлерди, кееркедим прозанын узугин, драма чумдемелдерден танынан айдынганын (монолог) эске
чокым куучындаары;
- драма чумдемелдердин узугин jузундеп чокым кычырары;
- литературалык ла критикалык статьяларды кычырары.
2. Ылгаары
- литературалык чумдемелдин кееркедим эп-аргазын литературанын ууламjызыла колбуда корори (классицизм,
сентиментализм, романтизм, реализм);
- чумдемелдин тудунар-кабынар не-неменин сур-кебери ле чумдемелде кееркедим учуры;
- литературалык чумдемелдин эпикалык, лирикалык ла драма будумдеринин темдектерин танып анылаары;
- литературалык чумдемелди жанры аайынча аныланганын ылгаары;
- литературалык чумдемелде оско жанрдан кирген тексттерди табары ла олордын чумдемелде учурын jартаары;
4
- литературалык чумдемелдин сайламазынын анылузын ылгаары;
- тексттен «рестроспекция», «сумер» (эн бийик), курчу сайламанын темдектерин табары;
- лирикалык чумдемелди текшиjандай буткулинче (комплексный) ылгаары;
- чумдемелдин тематиказы ла курч сурактарына jартамалды онын жанры, сайламазы ла литературалык ууламjызыла
колбуда корори.
3. Тил темиктирери
- буткул тексттен бой-бойыла колбулу, керекту узуктерди анылап табары, олордын колбузын шиндеери;
- тундештирери, ылгамал откурип, темаларга болиири;
- танынан башка-башка будумду jайаан иштер будурери;
- чумдемелдин ондайын кыскарта (элбеде) бичип эмезе куучындап билери;
- когуске алынып, турген кычырары;
- текстти jетирузи ле учуры jанынан ылгаары, бащка-башка будум кычырыштар откурип билери (таныжу, корори,
бедренери ле о.о.);
- кону куучын ла орток эрмек-куучын откурип билери, шуултени кубулта айдып билери, тилдин эп-аргаларын чын
талдаары;
- план, тезис, конспект тургузып билери;
- туп шуулте эдип, оны быжулаары; санаа-шултезин ле будурген ижинин турултазын чыгара айдып эмезе бичип
билери;
- бойынын бедрениш ижинде энциклопедиялар, справочниктер, информационный технологияларды тузаланып
билери;
- уредулу ижин танынан башкарынып, бойына некелтелер тургузып, будурген ижин баалап билери; jилбулерин ле
кучин чын ууламjылаары;
- литературалык чумдемелдин тудунар-кабынар телекейинин ылгамалы, тудунар-кабынар не-неменин сур-кебери ле
чумдемелде кееркедим учуры;
- литературалык чумдемелдин эпикалык, лирикалык ла драма будумдерин танып анылаары;
- литературалык чумдемелди жанры аайынча аныланганын ылгаары;
- литературалык чумдемелде оско жанрдан кирген тексттерди табары ла олордын чумдемелде учурын jартаары;
- литературалык чумдемелдин сайламазынын анылузын ылгаары.
Литературанын ондомолдоры:
5
Кееркедим сур-кебер, литературалык геройдын сур-кеберлери ле онын сур-jуругы.
Чумдемелдин ондайы ла кеби.
Кееркедим сананып тапканы. Фантастика.
Туукилик ле литературалык айалга. Литературанын ла кееркемелдин озуми, айалгазы. Литературанын
ууламjылары ла агыны.
Классицизм, сентиментализм, романтизм, критический реализм.
Социалистический реализм.
Литературанын будумдери: эпос, лирика, драма.
Литературанын жанрлары: роман-эпопея, роман, повесть, куучын, очерк, притча; тууjы, баллада; лирикалык
улгер, элегия, послание, эпиграмма, ода, сонет; комедия, трагедия, драма.
Автордын коруми (позиция). Пафос.
Сюжет. Фабула.
Чумдемелдин тургузылган аайы (эдилгенин чойилип барганы): экспозиция, керектин башталганы, бийик кемине
jеткени, чечилгени, учы); ретроспективный сайлама, ой ло телкем (хронотоп).
Лирика. Лирикалык чумдемел. Лирикалык айладу.
Удурлажу.
Куучындаачы-автор (автор-повествователь). Автордын сур-кебери ле чумдемел.
Персонаж. Кылык-jаны, будуми. Лирикалык герой. Сур-кеберлердин тизузи (система образов).
Кееркедим темдек (деталь).
Сур-кемдек.
Сосло геройлордын кылык-jанын коргузери: орток куучын, тан сос, санаазында куучынданары.
Психологизм. Албатылык учур. Туукилик учур.
Сатира, юмор, ирония, сарказм. Гротеск.
Кееркедим чумдемелдин тили.
Кееркедим телекей.
Кееркедим чумдемелдерде тилдин эп-аргалары:
тундештиру, троптор (эпитет, метафора, метонимия ла о.о.). Аллитерация. Ассонанс. Гипербола. Аллегория.
6
Улгерлеш (мадак, куулт, уйгаштыру).
Шиндемел (литературалык критика).
Национальный литератураларда ос ло текши темалар, анылу кептери, тунейи ле башказы.
VI. 9-чы класска «алтай литература» деп ÿредÿ предметти темаларла пландаары
№
Курстын
ондайы
Канча
час
берилген
I. Кире сос-1ч.
7
Уроктын одотон ойи
План
аайынча
Фактически
1ур
Фольклор – байлык энчи болгоны.
II.Калыктын чÿмдÿ сöзинен –
7ч+2ч(кэт) = 9ч
1
03.09.
1
05.09.
2
10.09.
3
4
12.09.
17.09.
5
6
19.09.
24.09.
7
8
26.09.
01.10.
03.10.
11ур VI-VIII чактардагы таш бичиктер: тапканы, 1
кычырганы, шинжулегени.
12ур Кул – тегинге эзем кереес (Аржан Адаровтын 2
кочургениле).
08.10.
2ур
Оос поэзияны jууганы ла шиндегени (XIX
чак).
3ур Оос поэзияны jууганы ла шиндегени (XX
чак).
4ур Василий Васильевич Радлов «Из Сибири».
5ур Григорий Николаевич Потанин «Очерки
Северо-Западной Монголии»
6ур Василий Иванович Вербицкий. Кожондор.
7ур Андрей Викторович Анохин. «Алтай кай
чорчоктор»
8ур Андрей Григорьевич Данилин «Бурханизм».
9ур- Тил темиктирери. «Калыктын чумду сози»
10ур деп презентациялар белетеп корулаары.
III.Jебрен
3ч+1ч(КЭТ)=4ч
турк
литература-
10.10.
8
13ру Тонйукука эзем кереес (Аржан Адаровтын 3
кочургениле).
15.10.
14ур Тил темиктирери. Белге бичикти уреду ле 4
укаа состорло тундештире корори.
VI.Őскö калыктардын литературазынан1ч
15ур
Игорь кнес ле черузи керегинде сос (Каран 5
Кошевтин кочургениле).
V.Тÿрк
–
Монол
öйликтин
литературазынан (XIII – XV – XVIII
чактар) -5ч+1ч(кэт)=6ч
16ур
«Солтоннын уулдары» (кеп куучын).
1
17.10.
17ур Б. Бедюров, Н.Паштаков «Солтоннын
уулдары» (пьеса).
18ур Тил темиктирери. «Солтоннын уулдары» деп
пьесаны ла кеп куучынды тундештире
корори.
19ур Огус-Каан (Г.П.Самаевтин кочургениле).
20ур Монолдордын эрjинелу кеп куучыны
(Т.М.Садалованын кочургениле).
21ур Тос азиянын калыктарынын орто чактардын
2
05.11.
3
07.11.
4
5
12.11
14.11.
6
19.11.
22.10.
24.10.
9
кереес чумдемели.
VI.Алтай литература (XIX-чы чактын
тал-ортозы – XX-чи чактын башталганы:
20-30 jj) - 13ч+8ч(кэт)=23ч
22ур Ойликтин анылузы. Текши Россияда ла
Туулу Алтайда кубулталар.
23ур Михаил Васильевич Чевалков. Бичиичи
керегинде сос.
24ур Уреду ле уткаа состор.
25ур «Кырачы была анчы» - баштапкы алтай
тууjы.
26ур «Чоболкоптун jуруми» - автобиографиялык
повесть.
27ур Бичиичи бойынын jуруми ажыра алтай
калыктын jадын-jурумин коргускени.
28ур Тил темиктирери. Чумдемел ишке белетеери.
29ур Чумдемел иш «М.В.Чевалковтын алтай
литературадагы учуры»
30ур Тил темиктирери. «Улалунын сÿр-jуругы»
деп тема аайынча презентациялардын
корузы.
31ур Иван Матвеевич Штыгашевтин чумделге
jолы. «Уредуге киргени».
32ур И.М.Штыгашев «Киев, Москва ла оны
эбиреде jорыктаганы».
33ур Jол-jорыктагы бичимел.
34ур Тил темиктирери. Штыгашевтин jол-
1
221.11.
2
26.11.
3
4
28.11.
03.11.
5
05.12.
6
10.12.
7
8
12.12.
17.12.
9
19.12.
10
24.12.
11
26.12.
12
14.01.
16.01.
10
35ур
36ур
37ур
38ур
39ур
40ур
41ур
42ур
43ур
44ур
45ур
jорыгынын картазын тургузып, презентация
белетеп куучындаары.
Григорий Иванович Чорос-Гуркин – jурукчы,
шуултеечи, бичиичи.
Тил темиктирери. Г.И.Чорос-Гуркиннин
jуругына аннотация бичиир.
Алтай
–
Г.И.Чорос-Гуркиннин
чумдемелдеринин тос сур-кебери. «Алтай»
«Алтай ла Кадын»
Кызына бичиген самаранан.
Тил темиктирери. Чумдемел ишке белетеери.
Чумдемел иш «Алтай – Г.И.ЧоросГуркиннин чумдемелдеринин тос
суркебери»
Класста эмес кычырары. И.Ефремов «Туулар
ээзинин коли».
Бириктире
корори.
М.В.Чевалковтын,
И.М.Штыгашевтин ле Г.И.Чорос-Гуркиннин
алтай литературанын озуминде учуры ла
jери.
Тил темиктирери. «Туулу Алтай XIX чактын
экинчи jарымында» деп улекер иштердин
корузы.
VII.Алтай тема орус бичиичилердин
чумдемелдеринде - 4ч.
Алта
тема
орус
чумдемелдеринде.
13
18.01.
14
21.01.
15
23.01.
16
17
18
19
28.01.
30.02.
04.02.
06.02.
20
11.02.
21
13.02.
22
18.02.
бичиичилердин 1
20.02.
11
46ур Василий Васильевич Радлов «Алтайла 2
jорыктаганы (1860 jыл).
47ур Николай Михайлович Ядринцев «В дальних 3
странствиях»
48ур Вячеслав Яковлевич Шишков «Чуйда болгон 4
керектер». Тос темалары, туп шуултези.
VIII.20-чи jылдардагы эл-jондык ла
литературалык айалга – 12ч+6ч(кэт)=18ч
25.02.
49ур Литература ла культуранын озуми.
50ур Николай Андреевич Каланаков «Jаны jурум»
(пьеса).
51ур Мирон
Васильевич
Мундус-Эдоковтын
чумделге jолы.
52ур Улгерлеринин тематиказы, тос шуултези,
ууламjызы.
53ур М.В.Мундус-Эдоковтын
куучындарынын
ууламjызы. («Кузуктын ижи», «Айу», «Ан
ойи», «Баштапкы кар»)
54ур «Jене» деп пьесанын тос учуры.
55ур «Jене» деген пьесада кижи бойынын jаны
учун тартышканы.
56ур Jаны jурум учун тартыжу «Озогызы ла
эмдигизи» деп пьесада.
57ур Пьесанын туп шуултези. Jаны улустын суркебери.
58ур
Тил
темиктирери.
Чумдемел
ишке
белетеери.
1
2
06.03.
11.03.
3
13.03.
4
18.03.
5
20.03.
6
7
01.04.
03.04.
8
08.04.
9
10.04.
10
15.04.
27.02.
04.03.
12
59ур
60ур
61ур
62ур
63ур
64ур
6566ур
Чумдемел иш «Озогызы ла эмдигизи»
деген пьесада jаны jурум учун тартыжу».
«Тулку ле куртук», «Бору ле тийиннин
балазы», «Кас ла турна» (баснялар).
Тил темиктирери. Басня чумдеери.
Тил темиктирери. Бой-бойынын ижине
кычырым (рецензия) бичиири.
Орус бичиичилердин чумдемелдерин орус
тилге кочургени. «Межелик», «Эр».
Мундус-Эдоковтын
чумделгезинин
jедимдери
ле
jедикпестери,
алтай
литературадагы jери ле учуры
Тил темиктирери. Уренген темалар аайынча
проекттер белетеп корулаары.
XI.Отконин катап корори. - 2ч
67ур Чумдемел ишке белетеери.
68ур Чумдемел иш «Меге jараган чумдемел»
11
17.04.
12
22.04.
13
14
24.04.
29.04.
15
06.05.
16
13.05.
17
18
15.05.
20.05.
1
2
22.05.
24.05.
VII.Уренчиктердин тöс билгирлери ле алынатан темигÿлери.
Уренчиктер нени билер учурлу:
- буткул тексттен бой-бойыла колбулу, керекту узуктерди анылап табарын, олордын колбузын шиндеерин;
- тундештирери, ылгамал откурип, темаларга болиирин;
- танынан башка-башка будумду jайаан иштер будурерин;
- чкмдкмелдин ондайын кыскарта (элбеде) бичипи эмезе куучындап билерин;
13
- когуске алынып, турген кычырарын;
- тексттин jетирузин ле учурын jанынан ылгаарын, башка-башка будум кычырыштар откурип билерин (таныжу,
корори, бедренери ле о.о.);
- кону куучын ла орток эрмек-куучын откурип билерин, шуултени кубулта айдып билерин, тилдин эп-аргаларын
чын талдаарын;
- план, тезис, конспект тургузарын;
- туп шуулте эдип, оны быжулаарын; санаа-шуултезин чыгара айдып, будурген ижинин турултазын чокымдап эмезе
бичип билерин;
- бойынын бедрениш ижинде энциклопедиялар, справочниктер, информационный технологияларды тузаланарын;
- уредулу ижин танынан башкарынып, бойына некелтелер тургузып, будурген ижин баалап билерин, jилбулерин ле
кучин чын ууламjылаарын;
- литературалык чумдемелдин кееркедим эп-аргазынын текши jартамалын берерин, оны литературалык ууламjыла
колбуда корорин (классицизм, сентиментализм, романтизм, реализм);
- литературалык чумдемелдин тудунар-кабынар телекейинин ылгамалын, тудунар-кабынар не-немнин сур-кеберин
ле чумдемелде кееркедим учурын;
- литературалык чумдемелдин эпикалык, лирикалык ла драма будумдерин танып анылаарын;
- литературалык чумдемелди жанры аайынча аныланганын ылгаарын;
- литературалык чумдемелде оско жанрдан кирген тексттерди табарын ла олордн чумдемелде учурын jартаарын;
- тексттен «ретроспекция», «сумер» (вершинный), эбирилген (кольцевой) сайламанын темдектерин табарын;
- лирикалык чумдемелди буткулинче ылгаарын;
- чумдемелдин тематиказы ла курч сурактарына jартамалды онын жанры, сайламазы ла лирикалык ууламjызыла
колбуда корорин.
VIII. Предметти уренеринде тузаланар ÿреду-методикалык литература.
1. Садалова Т.М., Садалова Г.М. Алтай литература. 9 класс. Хрестоматия. – Горно-Алайск, 2014.
2. Садалова Т.М. Алтай литература. 9 класс. Уренер бичик. – Горно-Алтайск, 2005.
3. Чандыева Е.Д., Шокшиланова А.С. Алтай тил ле лтературанын урокторында текши уреду эдилгелерди
темиктирери. – Горно-Алтайск,2012.
14
4. Садалова Т.М. Алтай литератураны 9-чы класста уренери. – Горно-Алтайск, 2007.
15
V.Темаларла пландаарынын тÿзедÿлери.
Ӧткÿрилген
öйи
Уроктордын темазы
Тÿзедÿнин
Тÿзедÿнин эп- «Јарадылган»
шылтагы
сÿмези
директордын
ÿредÿ ле
таскамал
аайынча
ордынчызы
16
17
