Jартамал сос.
Алтай тилле бодоштыра программа 9-чы класска текши уредулу школдорго Федерал эл-тергеелик уреду
стандарттын некелтелери аайынча тургузылган.
Программа мындый бöлÿктерден турат:
1. Jартамал сос.
2. «Алтай тил» предметти ÿредеринин текши jартамалы.
3. Уредÿлÿ планда «Алтай тил» предметтин jери.
4. «Алтай тил» предметле тöс текши ÿредÿ аларынын содержаниези.
5. «Алтай тил» предметти ÿренгенде jединер бойынын танынан őзÿминде турулталары (личностный),
метапредметный ла предметти уренеринин турулталары.
6. Темаларла пландаары.
7. Уренчиктердин тőс билгирлери ле алынатан темигÿлери.
8. «Алтай тил» предметти ÿредеринде тузаланар ÿреду-методикалык литература.
Торол тилдин предмединин тос функциязы (учуры) – уренчиктерди тилди билерине керекту иш будурер таскамалду
болорына уредери.
.Алтай тилине уредер тöс амаду – ÿренчиктерге тил jанынан темигÿ берери;
jастыра jок (грамотно) бичип, куучындап, кычырып билерине ле айдылган куучын эрмекти чике ондоп угарына
таскадар;
торол тилиле jурумде, jон ортодо тузаланып билерине уредер.
II. «Алтай тил» предметти ÿредеринин текши jартамалы.
Федерал эл- тергеелик уреду стандарт аайынча тос текши уредулу школдо «Алтай тил» предметти мындый
амадулу берер:
- Алтай Республикада алтай тил экинчи эл- тергеелик тил деп, оны билери бастыра jуруминде керекту деп
уренер, торол тилин тооп, оны культуранын будуми деп чеберлеер куун таскадар, торол тили улусла тил
алыжар, билгир алар, jурумнин этика аайынча ээжилериле таныжар арга деп сезимди уренчиктердин озогине
салар, торол тилинин байлыгынын учурын аайлаар.
-алтай тил- jуруминде, уредулик иште куучындажар, тил алыжар арга деп билер; улусла куучындажарга, бойбойын аайлажарга, кожо иштеерге, jедимду эрмек-куучын оъткурип билер ле эрмек-куучынын онон артык эдип
jарандырарына куунзедер; танынан билгир аларга, билерин теренжидерге болушту текшиуредулик билгирлерди
алынар: иштин амадузын, планын тургузып,онын одор аайын темдектеп, бойынын эрмек-куучынын тузедип,
чокымдап; керекту бичиктерди бедреп, тилдин
созликтеринен ле
оско до аргаларды тузаланып(газетжурналдарды, Интернетти), керекту jетирулерди, тексттерди табар ла олорды амадуга келиштире jазап билер;
- алтай тилдин билим тозолгозин ондоп, эрмек-куучында чын тузаланып билер; алтай литературный тилдин
тос учурлу ээжи-некелтелерин билер; тилдин темдектерин таныыр, шиндеер, тундештирер, бир аайлап болиир ле
олордын учурын jартап билер; оос ло бичилген эрмек-куучыннын будумдерин, башка-башка айалгаларда тилди
тузаланар ээжилерин, эрмек-куучыннын культуразын, этикет ээжилерин, буспай будурер; созлигин байыдар; эрмеккуучынында тузаланып турган грамматиканын аргаларын элбедер; jастыра jок бичижин, токтой тужер темдектерди
чын тузаланып билер, алтай тилдин лексиказын , фразеологиязын тилдин маар некелтелерине келиштире эрмеккуучынында, уредуде, керекту оско до учуралдарда тузаланып билерин тыныдар.
Тос текши уредунин Федерал эл- тергеелик уреду стандартынын тозогозинде системно-деятельностный
ууламjы салынган.
Уренчиктер кандый ла иштин амадузын тургузып билер, ишти будурер аайын темдектеп (пландап) билер ле
керекту учуралда оны кубултып чокымдаар, керелеп билер (бойын башкарынар текши уреду эдилгелер)
Уренчиктер кандый ла айалгада эрмек-куучыннын будумдериле тузаланып, кандый ла улусла куучындажып
билер;оос ло бичилген эрмек-куучынды чын аайлап,эпту тузаланар; тургузылган сурак аайынча бойынын санаашуултезин чокым,jарт,айдып(jартап) билер (колбу тударынын эдилгелери)
Уренчик берген иштин jартына бойы чыгар, оны jартаарына керекту темдектерди табар, суракты шуур аайын
темдектеер, башка-башка бичиктерден, газет-журналдардан керекту jетирулерди таап билер; текстле иштеерин ондоп,
ондогы тос ло тос эмес учурлу jетирулерди ылгаштырып, талдап билер,тексттен керекту jетирулерди бедреп
билер, ол тоодо компьютердин,Интернеттин болужыла; jетирулерди талдап, бир аайлап ла башка-башка аргалардын
болужыла оны белетеп билер.Сосколбула,эрмекле иштеп,состордин бой-бойыла колбожор аайын ондоп, эрмек
тургузары;состин табыш-таныктарын бой-бойынан ылгаштырып,олор кандый ла сос будурер аргалузын билип
алар;состин учурлу болуктерин,состин будер эп-аргаларын билип,темдектеп турар; алтай тилдин кажы ла созинин
лексика учурын билерин теренжидер;эрмек-куучынында синонимдерле, антонимдерле, бузулбас сосколбуларла эпту
тузаланып билер учурлу (билгир алар текши уреду эдилгелер)
Уренчик кажы ла будурген ижинен кандый бир уреду,темигу алып, оны ондоп,когуске алынып jурер; кандый
ла айалгада бойынын jерин таап, ишти jарамыкту,чындый эдер; бойынын Торолиле , албатызыла,Россиянын
туукизиле оморкоор
куун-санаалу,бойынын албатызын, угын
билер, башка-башка укту албатылар
барын
2
билип,олорды тооп jурер; ороонына , торолине ачык куунду,jакшы ла jаманды ылгап билер кижи болор учурлу
(уренчиктин бойынын танынан озумиле колбулу текши уреду эдилгелер.)
III. Уредулу планда «Алтай тил» предметтин jери.
Уредунин тос планында 9-чы класста «Алтай тил» предметти уредерине - 34час берилет.
Темаларды уренерине- 20час.
Тил темиктирерине- 8 час
Ченелте иш- 4 час.
Jыл туркунына уренгенин такып корорине-2час.
IV. «Алтай тил» предметле тöс текши ÿредÿ аларынын ондайы (содержаниези).
№
Ондайы
1.
2.
3.
4.
Бастыра
берилген
Тил ле культура.
3ч
Колболу эрмектер.
14ч
Оско кижинин эрмек-куучынын коргузер 3ч
эп-аргалар.
Jыл туркунына уренгенин катап корори.
2ч
канча
час Тил темиктирерине канча час берилген.
2ч
7ч
3ч
Школдо алтай тилдин курсы коммуникатив, лингвистика ла тил, культуроведческий компетенцияларды тозоп
таскадарына ууландырылган. Ол программалардын тургузылган аайы-структуразынан jарт билдирлу. Айдылган
компетенцияларды тозоп таскадарын программаларда тос учурлу уч ууламjы jеткилдейт:
-коммуникатив компетенцияны тозоп таскадарынын содержаниези;
-лингвистика ла тил компетенцияларды тозоп таскадарынын содержаниези;
-культуроведческий компетенцияны тозоп таскадарынын содержаниези.
3
Программаларда
баштапкы
ууламjы
«Эрмек-куучын, эрмектежип
куучындажары», «Эрмектежип
куучындажарына уренерге иштеери (речевая деятельность)», «Текст», «Тилдин тузаланар аайынын будумдери» деп
болуктерде берилген. Олордын тос учуры: эрмектежип куучындажарына уредип таскадары.
Экинчи
ууламjы: «Тил керегинде
текши
jетирулер», «Эрмек-куучыннын
табыштары ла
чын
айдары»,»Графика»,»Морфемика ла состин будери», «Лексика ла фразеология», «Морфология», «Синтаксис», «Чын
бичиири ле
пунктуация» деп болуктер. Олор тилдин турган будумиле, онын единицаларын тузаланар
анылузыла таныштырат.
Учинчи ууламjы: «Тил ле культура» деп болук тил ле албатынын туукизинин,культуразынын колбузын
билип аларга болужат.
Уредуде ууламjылар (олордын болуктери) бой-бойыла тудуш, колбулу. Программалардын кажы ла болугин
уренгенде, уренчиктер jаны билгирлерле танышканыла коштой , эрмектежип куучындажар аргаларын таскадар,
ого керекту коммуникатив
билгирлер алынар, алтай тил алтай албатынын
культуразы деп
билерин
теренжидер.Тилди
мынайда уренгенде, онын системазын
аайлары ла оныла
башка-башка учуралдарда
келиштире тузаланары бир аай одот. Берилген ончо материал уренчиктердин билгиринин кемине келиштире
берилет.
Коммуникатив компетенцияны jеткилдеер содержание.
1. Эрмек-куучын,эрмектежип куучындажары.
1. Эрмек-куучын ла эрмектежип куучындажары.Эрмек-куучыннын айалгазы. Оос ло бичилген эрмек-куучын.
Монолог ло орток куучын.Монологтын будумдери.Орток куучыннын будумдери.
2. Оос ло бичилген эрмек-куучыннын анылузын аайлары; оос ло бичилген эрмек-куучынды шиндеери.
Орток ло монолог эрмек-куучынды ылгаштырары. Монолог ло орток куучыннын будумдерин тузаланып билери.
Башка- башка айалгаларда куучындап турган кижинин эрмек-куучынынын амадузын аайлаары.Эрмек-куучында
этикет ээжилерди тузаланары.
2.Эрмектежип куучындажарына уредери (речевая деятельность)
1.Эрмектежип куучындажарына
уредер
иштердин
будумдери:кычырары, угары(аудирование), айдары
(говорение),бичиири.
2. Эрмектежип куучындажарына уредери.
Кычырып эмезе угуп турган текстте бар тос ло кош jетирулерди табары.Кычырган эмезе уккан текстте не
керегинде
айдылганын
толо
эмезе
кыскарта эрмек-куучыннын
айалгазына
келиштире
куучындап
берери.Кычырарынын будумдериле:текстле таныштыра
кычырары(ознакомительное), не керегинде айдылганын
4
турген
коруп
ийери(просмотровое), кандый
бир
jетиру бедреп,шиндеп
кычырары(поисковое)-тузаланып
билери,бичикле,оско
до
jетиру
берер
аргаларла
иштеп
билери.Угарынын
будумдериле
тузаланып
билери.Уккан, кычырган текстте не керегинде айдылганын толо, кыскарта, талдап куучындаары.Эрмек-куучыннын
амадуларына, одуп
турган
айалгазына
келиштире
оосло,бичип, монолог(анайда ок
диалог) тексттер
тургузарыКандый бир темага керекту
материал jууры,оны бир аайлаары; башка-башка бичиктерден,СМИ-нен
керекту jетируни бедреери,таап шиндеери, келиштире кубултары.
3.Текст
1.Текст керегинде ондомол.Тексттин тос темдектери(болуктерге болинери,шуултези jанынан буткул ,колбулу
болоры)Тексттин темазы,тос шуултези.Микротема.Текстте эрмектердин ле болуктеринин колбожор аргалары.Абзац.
Эрмек-куучыннын функциональный будумдери:jурамал,jетиру берер,шууген учурлу.Тексттин турар будуми
(структуразы) План,тезистер-текстти бар jетирулери аайынча кубултканы.
2.Текстти
темазы, тос шуултези,будуми
jанынан
шиндеери.Текстти
учурлу
болуктерге
болиири,онын
планын,тезистерин тургузары. Текстте эрмектердин колбошкон аргаларын jартаары.Тексттин тилинин анылуларын
шиндеери.Эрмектежип куучындажарынын амадузына, темазына,тос шуултезине ле одор айалгазына келиштире
тилдин керекту эп-аргаларын талдаары.Жанры,мары,будуми башка тексттер тургузары.
Текстти тургузарынын некелтелерин (болуктери ээчий турары, шуулте колбулу болоры, тема аайынча ла о.о.)буспай
будурери.Тургускан текстин бойы тузедери.(jарандырары).
4.Тилди тузаланары jанынан (функциональный) будумдери.
1.Тилди
тузаланар
будумдери: эрмектежип
куучындажар
тил(разговорный),тузаланар(функциональный)
марлар:билим,публицистика,окылу-деловой; кееркемел литературанын тили.
Билим мардын жанрлары (доклад,кандый бир иш
керегинде бичиири-отзыв, аудиториянын алдында сос
айдары-выступление , интерьвю),окылу-деловой маар:расписка, будумjи бичик –доверенность,сурак-бичик-заявление,
эрмектежип куучындажарынын жанрлары(куучындаганы-рассказ,куучындашканы-беседа)
2.Тексттин марын табары,Жанры,маары башка тексттер(тезистер, кандый бир иш керегинде санаазын бичиириотзыв,самара,расписка, будумjи бичик-доверенность,сурак бичик-заявление)тургузары;jетиру эдер,jурамал, шууген
учурлу тексттер.jаан эмес докладла.,jетируле кураа балдардын алдына чыгар.
Лингвистика ла тил керегинде компетенцияларды jеткилдеер содержание
5.Тил керегинде текши jетирулер
5
1.Алтай тил- алтай албатынын торол тили,Алтай Республиканын экинчи эл-тергеелик тили.Алтай тил эмдиги
телекейде.Алтай литературный тил,диалекттер,тилдин профессионал болуктери,жаргон.
Алтай тил-алтай кееркедим литературанын тили.Алтай тилдин кееркедим эп-аргалары.
Лингвистика-тил керегинде билим.Лингвистиканын тос болуктери.Орооннын атту-чуулу лингвисттери.
2. Эмдиги ойдо алтай тилле эрмектежип,куучындажып билеринин учуры.Эл-jоннын,тергеенин jуруминде,озоринде
алтай тилдин учуры.Литературный тил ле диалекттердин, тегин эрмек-куучыннын ла ишле колбулу, жаргон
башкаларын билери.Алтай тилдин кееркедим байлыгын,jаражын, чеченин сезери.Кееркемел тексттерде тилдин
кееркедим эп-аргаларын тузаланганын шиндеери.
6.Эрмек-куучыннын табыш-таныктары ла орфоэпия.
1.Фонетика-тил билимнин(лингвистиканын)болуги.
Табыш-эрмек-куучыннын единицазы.Унду табыштар,олордын
анылу
темдектери.Унду
табыштар
будер
jериле,будер эп-аргазыла,эриндердин туружрыла болинери.Алтай тилде кату ла jымжак табыштардын состордо
турар анылузы(сингармонизмнин ээжизи)
Унду табыштар кыска ла узун болоры.Кыска ла узун
ундулер состин учурын
кубултары.Узун унду
табыштардын будери.Элес ундулер.Экиленген ундулер.
Туйук табыштар.Туйук табыштар унгур ле тунгак туйукка болинери.Эжерлу ле эжери jок туйук табыштар.Алтай
состин бажында ла учында турбас туйук табыштар.Тунгак туйуктар бойынын унгур эжерине кочор учуралдар.
Эрмек-куучында табыштардын кубулары.Транскрипция.Уйе.Согулта.
Орфоэпия-лингвистиканын болуги.Чын
айдары
ла
согултанын тос
ээжилери.Чын айдарынын
(орфоэпиянын)созлиги.
2.Эрин чойилер ле эрин чойилбес унду табыштарды,унгур ле тунгак туйуктарды,jымжак ла кату ундулерди
ылгаштырып
билерин
тыныдар.Кыска
ла
узун
ундулер
состордин
учурын
кубултып
турганын
билип,бичигенде,билгир тузаланар.Транскрипциянын болужыла состордин айдылар,чын бичилер анылуларын
jартаары.Сости табыш-таныктары аайынча ылгаары.
Бойынын ла оско кижинин айтканын орфоэпия jанынан шиндеери.
Бойынын эрмек-куучынында табыш-таныктарды чын айдарынын ээжилерин тузаланары.
Орфоэпиялык билгирлерди бойынын эрмек-куучынында тузаланар.
7.Графика.
6
1.Графика-лингвистиканын болуги. Табыш ла таныкты тундештирери.Алтай тилдин графиказы.
Сости табыш-таныктары jанынан тундештирип билерин тыныдары.Созликтерле иштегенде,танмалыкты билерин
тузаланары.
8.Морфемика ла состин будери.
1.Морфемика-тил билимнин болуги.
Морфема-состин эн кичинек учурлу болуги.Морфемалардын будумдери: тазыл-морфема, кожулта-морфемалар.Сос
будурер,сос кубултар морфема-кожулталар.Кеп будурер кожулталар.Кеп будурер кожулталар.Состордин будер эпаргалары.Кыскарткан колболу состор (аббревиатуралар).
2.Состин морфемный будумин шиндеп билери.Морфемаларды ылгаштырары.Состордо чын бичиири.Состордин
буткен эбин jартап билери,тундештирери.
9.Лексика ла бузулбас сосколбулар.
1.Лексика-тил билимнин болуги.Алтай тилдин лексиказы: су-алтай-jебрен турк тилден арткан энчи состор,оско
тилден кирген состор.
Состин лексика учуры.Состин чике учуры ла кочуре учуры.Коп учурлу ла jаныс учурлу состор.
Синонимдер.Антонимдер.Омонимдер.
Алтай тилдин лексиказы текши тузаланар ла текши тузаланбай турган(анылу) лексикага болинери.Текши
тузаланбай турган лексиканын болинери.
Бузулбас сосколбулар(фразеологизмдер).Олордын лексика учуры.Кеп,укаа состорди ле фразеологизмдерди
ылгаштырары. Созликтер керегинде jетиру (энциклопедия,состин учурын jартаган,эки тилле тургузылган ла о.о).Алтай
тилдин созликтери:орфография,топонимика,диалект,морфем ле о.о.Олордын башкалары.
2.Состордин лексикалык учурын jартаары.Состорди тузаланары jанынан ылгаштырып болиири.Состо кочуре учур
буткенин билери.
Бойынын эрмек-куучынында кеп ле укаа состор тузаланар,олордын учурын jартаары.
Созликтерле тузаланар.Созликтерден башка-башка jетирулер алып билер.
10.Морфология.
1.Состорди
куучын-эрмектин
болуктерине
болиир темдектер:лексика
учуры,морфология темдектери ле
синтаксистеги учуры.
7
Куучын-эрмектин алдынан учурлу болуктери.Адалгыш-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги,онын лексика
учуры грамматика ла темдектери.jарталгыш-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги.jарталгыштар учурыла
болинери.jлгыштардын эрмектеги учуры. Тооломо-куучын-эрмектин алдынан учурлу болуги.Тооломолор учурыла
болинери.Глагол-куучын-эрмектин
алдынан
учурлу
болуги.Глаголдын
лексика
учуры.Глаголдордын
тооло,jузунле,ойло кубулары.Ылганаачы_глаголдын анылу кебери.Эренис-глаголдын анылу кебери.Кубулбас-куучынэрмектин алдынан учурлу болуги.Онын лексика,грамматика учуры.
Куучын-эрмектин болушчы учурлу болуктери: уланты,колбоочы,болугеш,модаль состор,состин алдында турар
учуры jок состор(препозитив состор).Кыйгылулар ла откониш состор.
2.Алдынан учурлу куучын-эрмектин болуктеринин лексико-грамматический разрядтарын jастыра jогынан айдар.
Оос ло бичилген эрмек-куучынында алдынан учурлу ла алдынан учуры jок кууччын-эрмектин болуктерин
jастыра jогынан тузаланар (эрин ундулерди адалгандуларда ла глаголдордо,элес ундулу адалгыштарды,бутпеген
тозоголо адалгыштар биригип буткен колболу ос адалгыштарды, орус тилде коп тоодо айдылар jердин
аттарын,олон-чопти,ан-кушты адаган адалгыштарды)
Эрмек-куучыннын болуктери керегинде теория сурактарды монолог эрмек-куучын тузаланып jартаар.
Эрмекте кезик состор адалгыш та,jарталгыш та, кубулбас та болорын ылгаштырар.
Эрмектин экспрессив учурын модаль состор,кыйгылулар тузаланып коргузер.
11.Синтаксис.
1.Синтаксис-грамматиканын болуги.Сосколбу ла эрмек-синтаксистин единицалары.
Сосколбу-синтаксистин единицазы,сосколбулардын будумдери.Сосколбуда состордин колбожор аргалары.
Эрмек.Амадузы,сезимдери jанынан эрмектердин будумдери.Суракту эрмектерде сурактын будумдери.
2.Башка-башка будумду сосколбуларды, эрмектерди синтаксис jанынан ылгаары.
Синтаксис аайынча билерин (знание),билгирин(умение)чын бичииринде тузаланары.
12. Чын бичиири ле токтой тужер темдектер.
Орфография – чын бичииринин ээжилеринин системазы. Орфограмма.
Ундулердин ( узун унду, элес, эрин чойилер) ле туйуктардын (тунгак туйук унгур эжерине кочори, тунгак туйуктар
экиленери ле о.о).
Состордин jаба ла башка бичилери. Jаан (кичинек) таныкты тузаланары. Сости jолдон jолго кочурери.
Орфографиянын созлиги.
8
Пунктуация-токтой тужер темдектерди тургузарынын ээжилеринин системазы.Токтой тужер темдектер,олордын
учуры.jаныскан турар ла эжерлежип турар токтой тужер темдектер.Эрмектин учында турар токтой тужер
темдектер.Тегин уурлатпаган
эрмекте
токтой
тужер
темдектер.Уурладылган эрмекте
токтой
тужер
темдектер.Колболу эрмектердин (табышканду колболу, колбоочызы jок колболу, камаанду колболу)токтой тужер
темдектери.Колболу биригулердин токтой тужер темдектери.
Чике эрмек-куучынду эрмекте токтой тужер
темдектер.Орток куучынду ,цитаталу эрмекте токтой тужер
темдектер.
Бир канча токтой тужер темдек кожо турары.
2.Состин чын бичилерин,токтой тужер темдектерди чын тургузарын озодон корорго темигери.Бичикте чын
бичииринин,токтой тужер темдектерди тургузарынын ээжилерин будурери.
Чын бичиирин,токтой тужер темдекти тургузарын jартап аларга орфографиянын созлигин тузаланары.
Сости чын бичиириге онын табыш-таныктарын,морфема будумин, куучын-эрмектин кандый болуги болгонын
аjарары.
Эрмекте токтой тужер темдектерди jартаарга онын будумин,айдылган унди шиндеери.
13.Тил ле культура.
1.Албатынын тилинин,туукизинин ле культуразынын колбузы.
Эрмек-куучыннын этикет ээжилери.
2.Туукилик тексттерден,кееркедим литературанан л фольклор тексттерден албатынын культуразын,jанжыгуларын
темдектеген учурлу единицаларды табары, олорды шиндеери,учурын jартаары(керекту учуралдарда созликтерди
тузаланып)
Бойынын эрмек-куучынында,уредуде алтай эрмек-куучыннын этикет ээжилерин будурери.
V. «Алтай тил» предметти ÿренгенде jединер бойынын танынан öзÿминде турулталары (личностный),
метапредметный ла предметти ÿренеринин турулталары.
Берилген иштеер программаларда алтай тилди уренеринде мындый турулталарга jединери темдектелет:
Уренчиктин бойынын танынан озуминде турулталары (личностный):
9
1.Алтай Республикада алтай тил экинчи эл- тергеелик тил деп,Алтай Республикада jадып, алтай тилди
билери керекту деп куунзеп уренери.
2.Алтай тилле санаа-шуултезин кону,эпту колбулу эрмек-куучынла чыгара айдып ла бичип турары(оос ло
бичилген эрмек-куучынла)
3. Торол тилин билер уренчиктер кажы ла класста алтай тилинин учурын ондоп теренжиде уренери,торол
тили кижинин бастыра jуруминде керектузин билип, алтай тил-алтай албатынын уйеден уйеге озуп,улалып
баратан тили деп ондоп, сананып jурерине уредери, торолчи куунин бийиктедери.
4.Алтай тилди jуруминде керекту деп jилбиркеп уренери.
5.Кажы ла класста алтай тилдин грамматиказын уренип,тил билимнин тозогозин ондоп,оос то, бичилген де
эрмек-куучынында чын тузаланарына jединери.
«Алтай тил» предметти уренеринде метапредметный турулталар:
1) кажы ла урокто эмезе кандый ла ишти баштаарынан озо бойына амаду тургузарына уренчиктерди уредер
ле таскадар (обучение целеполаганию),ол ишти jетире будурбегенче амадуны санаазында тудары. Бойынын ижин
пландап билерине уредери.
2)Эрмек-куучыннын бастыра будумдериле иштенип билери:
-уренчиктин оос ло бичилген эрмек-куучыны байлык болгоны: кандый ла источниктерден (билим ле кееркедим
бичиктерден) кычырып,телекорултенен коруп,Интернеттен кычырып,jетиру алып,ондоп,ижинде тузаланары;
-текстле иштеп билери: кычырыштын бастыра будумдериле тузаланып билери: текстле таныжып кычырары
(ознакомительное), не керегинде айдылганын турген коруп ийери (просмотровое), кандый бир jетиру бедреп
кычырары (поисковое). Бойынын санаазын оос ло бичилген эрмек-куучынла jайым, чын чыгара айдынары;
-схемаларла, таблицаларла алгоритм аайынча тузаланып, иштеп турары.
3)Алтай тил ле литературанын урогында алган билгирлерин оско предметтердин урогында, jуруминде тузаланып
билери.
Предметти уренеринин турулталары:
1)Алтай тилди уренип, терен билгирлер аларына jединери:
2)Алтай тилдин билим тозогозин (научная основа),тилдин грамматиказынын ээжилерин билерине jединери.
3)Эрмек-куучыннын башка-башка
будумдериле: оос
ло
бичилген
эрмек-куучын,монолог,диалог ,полилогтузаланары,кандый ла стильдерле, жанрла иштеери,алтай тилле шинжу ле проект иш тургузып,корулап билер.
10
VI. 9-чы класска «алтай тил» деп ÿредÿ предметти пландаары.
№
Курстын
ондайы
Канча
час
берилген
Уроктын одотон ойи
План
аайынча
1ур
Тил ле культура.
1
02.09.
2ур
3ур
4ур
Окылу маар.
Кееркедим литературанын тили.
Тил темиктирери .Изложениеге белетеери.
2
3
4
09.09.
16.09.
23.09.
5ур
Изложение « Ойдин они»
Колболу эрмектер-14ч+7ч(кэт)=21ч
5
30.09.
6ур
Колболу эрмек . Колболу эрмектин
будумдери.
1
07.10.
11
Фактически
7ур
8ур
9ур
Табышканду колболу эрмектер.
Ченелте иш «От ло Карганак»
Jастыраларла иш.
2
3
4
14.10.
21.10.
11.11.
10ур
Кош ло тос болуктердин колбожор эпаргалары. Кош болуктердин турар jери.
5
18.11.
11ур
Кош болуктердин будумдери. Толтыраачы
кош болуктер.
Jартаачы ла айалга кош болуктер.
Тил темиктирери.
Таскадар иш. Чумдемел литературадан
колболу эрмектер таап, jартап таскаары
Ойин ле айалгазын коргузер кош болуктер.
Изложение «Кышкы аркада»
Изложение «Кышкы аркада»
Jопсинер кош болуктер. Амадузын коргузер
кош болуктер.
Ченелте иш «Карагай ла кайынаш»
6
25.11.
7
02.12.
8
09.12.
9
10
11
12
16.12.
23.12.
13.01.
20.01.
13
27.01.
Jастыраларла иш. Шылтагын ла шылтуун
коргузер кош болуктер.
Тил темиктирери. Изложениеге белетеер
иш.
14
03.01.
15
10.02.
Изложение «Уч катап jууга кирген»
16
17.02.
12ур
13ур
14ур
15ур
16ур
17ур
18ур
19ур
20ур
21ур
12
22ур
23ур
24ур
25ур
26ур
27ур
28ур
Бир канча кош эрмекту камаанду колболу
эрмектер.
Колбоочызы jок колболу эрмектер.
Колбоочызы jок колболу эрмектерде
токтой тужер темдектер.
Тил темиктирери. Чумдемел иш
«Г.И.Чорос-Гуркиннин jуруктарын коруп
тура…»
Колболу синтаксический биригулер.
Ченелте иш «Октордын ла кижинин
кожоны»
Jастыраларла иш.
17
24.02.
18
19
03.03.
10.03.
20
17.03.
21
22
31.03.
07.04.
23
14.04.
Оско кижинин эрмек-куучынын коргузер
эп-аргалар 3ч+3ч (КЭТ)=6ч
29ур
30ур
Чике ле косвенный эрмек-куучын.
Тил темиктирери. . Изложениеге белетеер
иш.
1
2
21.04.
28.04.
31ур
32ур
33ур
Изложение «Ач-урен»
3
Jарымдай эрмек-куучын. Диалог. Цитата.
4
Грамматический jакылталу ченелте иш
5
Jыл туркунына уренгенин катап корори 1ч.
05.05.
12.05.
19.05.
34ур
Колболу эрмектер керегинде билгирин
бириктире корори.
22.05.
7
13
VII. Уренчиктердин тöс билгирлери ле алынатан темигÿлери.
Колболу эрмектердин будумдерин танып, буткен эп-аргазын jартап турар; оос эрмек-куучынында колболу эрмектерди
керекту унле jарт кычырып, бичигенде токтой тужер темдектерин чын тургузып билер; камаанду колболу эрмектин
аналитический, синтетический ле аналитико-синтетический будумдерин ылгаштырып, буткен эп-аргаларын jартап турар.
Оско кижинин эрмек-куучынын бичигенде, керекту токтой тужер темдектерин тургузып; цитатаны келиштире талдап ла
бичигенде керкету темдектерин тургузып билер; бичиир иштерде токтой тужер темдектерге эткен jастыраларды тузедип,
шылтагын jартап билер.
Эркем-куучыннын будумдериле (jетиру берер, jурамал, шууген учурлу) керекту айалгаларда эпту тузаланып турар; алтай
литературный тилдин некелтелерин буспай, торол тилинин байлыгыла окылу, билим эмезе тегин эрмек-куучынында эпту,
келиштире тузаланып; керекту учуралда шуултезин цитаталарлда быжулап турар.
1.
2.
3.
4.
VIII. «Алтай тил» предметти ÿредеринде тузаланар ÿреду-методикалык литература.
Тыбыкова А.Т., Шокшиланова А.С., Сулукова Н.Г. Алтай тил 9 класс. – Горно-Алтайск, 2014.
Чандыева Е.Д., Шокшиланова А.С. Алтай тил ле литературанын урокторында текши уреду эдилгелерди
темиктирери. – Горно-Алтайск, 2012.
Амырова Ж.И., Тайборина Н.Б., Сулукова Н.Г. Изложениелердин jуунтызы(5-9 класстар). – Горно-Алтайск, 2005.
Шокшиланова А.С., Сулукова Н.Г. Тогузынчы класстын «алтай тил» уренер бичигине методикалык ууламjылар.Горно-Алтайск, 2015.
V.Темаларла пландаарынын тÿзедÿлери.
14
Ӧткÿрилген
öйи
Уроктордын темазы
Тÿзедÿнин
Тÿзедÿнин
шылтагы
сÿмези
эп- «Јарадылган»
директордын ÿредÿ
ле таскамал
аайынча ордынчызы
15
