Jартамал сос.
«Алтай литература» деп ÿредÿ предметтин программазы 5-чи класска тургузылган.
Берилген программанын тőзőлгőзинде jанар айдын 17-чи кÿнинде 2010 jылда jőптőлгőн орто ÿредÿлÿ школдын
федерал эл-тергелик уреду стандарты, Н.М.Киндикова, Е.Д.Чандыева, У.Н.Текенова тургускан « Алтай литературала
иштеер программалар» (2012) ла Е.Д.Чандыева тургускан «Алтай тил ле литературанын урокторында текши уреду
эдилгелерди темиктирери» (2012) деп программалары салынган.
Программа бир канча чокым болуктерден турат:
1. Jартамал сос.
2. «Алтай литература» предметти уредеринин текши jартамалы.
3. «Алтай литература» предметти уренгенде jединер бойынын танынан озуминде турулталары (личностный),
метапредметный ла предметти уренеринин турулталары.
4. Уредулу планда предметтин jери.
5. Уреду предметтин ондайы (содержаниези).
6. Темаларла пландаары.
7. Уренчиктердин тос билгирлери ле алынатан темигулери.
8. Предметти уренеринде тузаланар уреду-методикалык литература.
Литературалык уредунин амадузы – литературанын урогында Кижи ле Сос тос аjаруда болгонын чокымдап,
кееркедим состин ийдезине, сур-кеберлердин jажыдына, ойгорлык шуултенин учурына аjару эдерине уредери;
уренчиктин кеендик jайалтазын оскурер ле литератураны баалап кычырарын некеер, ол ойдо танынан корÿмшÿÿлтелÿ болорына тазыктырар; текши уреду билгирлерге ле эдилгелерге jединери.
Бу амадуга jедерге
1)торол ло телекейлик литератураны кычырар ла уренер;
2)чумдемелди танынан аайлаарга темигер;
3)литературада калыктын, текши кижиликтин сурактары тургузылганын ондоор;
4)уренчиктин культуразын кодурер, кееркемелге куунду болорын кичеер;
5)уренчиктин чумделге – jайаанын оскурер, бойы чумдеерине тазыктырар, кееркедим санаазын, сезимин ойгозор;
6) литературалык эрмек-куучынын кенидер.
II. «Алтай литература» предметти уредеринин текши jартамалы.
5 класста уренчиктер баштамы класстарда уренгенин эске алынып, «Алтай литература» деп курска кочот.
5-чи класстын алтай литературазы торт тос болуктен турат: «Калыктын чумду созинен», «Jебрен турк
литературанан», «Алтай литературанан», «Оско калыктардын литературазынан».
Уренчиктердин тос будуретен ижи – кону унле анылап кычырарына уренери, план, аннотация тургузары,
кычырган кееркедим текст аайынча кычырым (отзыв) бичиири, текстти куучындаарынын бащка-башка
будумдерин билери, кееркедим текстти ылгаары, текст аайынча сурактарга кару берери. 5 класста уренчиктер
«литературный чорчок», «куучын», «басня» деп кееркедим чумдемелдин жанрларыла таныжат. Уренчиктерге
литературанын уч болуги (лирика, эпос, драма) керегинде баштамы jартамал берилип, фольклор ло
литературанын башказы чокым jарталат. Лирикалык герой ло литературный герой керегинде баштапкы
jетирулер берилет.
III. «Алтай литература» предметти уренгенде jединер бойынын танынан озуминде турулталары (личностный),
метапредметный ла предметти уренеринин турулталары.
«Алтай литература» деп уреду предметти уренип, уренчиктердин jединетен турултазы федерал эл – теергелик
уреду стандарт аайынча уч будумду болот: уренчиктин танынан озумиле колбулу (личностный) турулталар, текши
уреду эдилгелерле колбулу (метапредметный) турулталар, предметле колбулу (предметный) турулталар.
Уренчиктин танынан озумиле колбулу (личностный) турулталар:
- орооннын чындык гражданини болоры, орооныла, онын туукизиле оморкоп, бойын алтай ук4ту деп ондоп,
калыгынын тилин,
культуразын тооп, тороли учун каруулу болгонын таскадары;
- уредузине каруулу болоры, танынан бойы уренерге белен болоры ла уренип билери, бойынын jилбулери аайынча
озор jолын темдектеп, кажы ла ишти тооп, албатызына тузалу болорына амадаары;
- эмдиги ойдин билиминин, культуразынын турулталарына тайанып, текши корум-шуултезин элбедери;
- оско улустын, калыктардын корум-шуултезинин, туукизинин, чум-jанынын, тилинин тунейин ла башказын анылап,
тооп, олорло тил табыжып билери;
2
- бойыла кураа балдарла, jаан улусла, jаш балдарла эрмектежеринин ээжилерин буспай куучындажып, иштеп
билери;
- кижинин, калыктын jуруминде биленин учурын ондоп, бойынын билезин топ, чеберлеери;
- алтай литература ажыра оско калыктардын литературазыла таныжып, эстетикалык корумин элбедери.
Метапредметный турулталарга jединери:
- уренчик бойынын алдында уреду амаду тургузып, ого jединер аргаларды темдектеп билери;
- темдектеп алганы аайынча иштегенде, келишкенинин ле келишпегинин шылтагын табып, аjаруга алары; кандый
бир келишпес айалга тура бергенде, тура баспай, тургузылган амадуга jединерге албаданары;
- берилген материалды чокым ондоп кычырары;
- башка-башка будумду jетиру алар материалдарла иштеп (созликтер, энциклопедиялар, интернет-ресурстар), алган
jетируни ылгап, текши шууп, туп шуулте чыгарып билери;
- будурген ижине чокым темдек тургузып, баалап билери;
- тилдин аргаларын тузаланып, бойынын корумин jарт, чокым чыгара айдып ла бичип билери;
- улустын куун-санаазын чотко алып, блааш-тартыш, чууган болбозынын айалгазын тозоори ле эрчимду нак
иштеери.
Предметле колбулу турулталар:
- уренчик кычырганы ажыра jаны билгирлер алып турганын ондоп, jаантайын кычырар куунду болоры;
- литература – калыктын тос байлыгынын бирузи деп ондооры, литература ажыра бойынын тилинин байлыгын
билери;
- танынан кычырарын бойы темдектеп, бийик эстетикалык корумду кычыраачы болоры;
- алтай литературвнын чумдемелдерин билери;
- чумдемелдердин тематиказын, тургузылган курч сурактарын, литературанын теориязын, алтай литературанын
уйеленгенин билери;
- чумдемелге ылгамар эдери, тудештиру иш откурери;
- кееркедим чумдемелди ылгаганда, оны бичилген ойиле колбоп, тексттин текши кижилик учурын ла эл ортодо
учурын анылап билери;
- кееркедим ячумдемелди ылгаарында литературалык ондомолдорды билери (школдын кемине).
3
IV. Уреду планда курстын jери.
Регионал базисный учебный планда 5-чи класста алтай литератураны уренерине 68 час берилет:
чумдемелди уренерине - 50 час
тил темиктирерине - 17 час,
jыл туркунына уренгенин такып корорине - 1 час.
V. Уреду предметтин ондайы.
№ Ондайы
Бастыра канча
час берилген
1ч
12
1ч
36
1ч
Тил темиктирерине канча
час берилген
1. Кире сос
2. Калыктын чумду созинен
4ч
3. Jебрен турк литература
4. Алтай литературанан
14ч
5. Jыл туркунына отконин такып корори
Уренчиктин будуретен ижи:
1. Кычырары
- программага кирген кееркедим чумдемелдерди кычырары;
- басняларды, лирика ла эпика чумдемелдердин узуктерин унле анылап кычырары;
- туней тематикалу чумдемелдерди класста эмес кычырары.
2. Ылгаары
- кееркедим тексттин сюжедин ылгап билери;
- фольклор ло литературалык чумдемелдин темазын лат ос шуултезин jартаары;
- текстте башка-башка будумду кееркедим сур-кеберлерди анылап билери;
- лирикалык герой керегинде jетиру берери;
- литературалык геройдын сур-кеберин jартаары;
- чумдемелде туштап турган бир кезик кееркедер эп-аргалардын учурын jартап билери;
- литературалык чорчоктин, баснянын, куучыннын жанрла колбулу темдектерин билери;
- куучындаганы, улгерлегени деп ондомолдорды билери.
4
3. Тил темиктирери
- прозалык текстке jуук куучындап билери, будумдерин (элбеде, кыскарта, талдап) ылгаштырары;
- тос герой керегинде куучындап ла чумдемел бичип билери;
- эпикалык чумдемелге jаан эмес план тургузары, ол тоодо цитаталар кийдирген план;
- танынан кычырган чумдемел аайынча бойынын шуултезин айдып билери;
- кееркедим чумдемел аайынча кыскарта бичимел бичиири (аннотация);
- кееркедим сур-кебер аайынча сурактар берип, олорго элбеде каруулар берерине темигери.
Литературанын ондомолдоры:
Литература-кееркемелдин бир будуми.
Кееркедим сур-кебер, онын темдектери.
Фольклордын жанрлары (табышкак, кеп сос, чорчок).
Фольклор ло литература.
Литературалык жанрлар (литературалык чорчок, куучын,басня).
Литературанын болуктери.
Чумдемелдин темазы.
Чумдемелдин тос шуултези.
Сюжет. Узук (эпизод).
Кееркедер эп- аргалар (эпитет, тундештиру, олицетворение, аллегория, метафора).
Лирика.
Куучындаганы.
Улгерлегени.
Кÿÿлт, мадак.
5
VI. 5- чи класска «алтай литература» деп уреду предметти пландаары.
№
Курстын
ондайы
Уроктын
одотон ойи
Дата проведения урока
План
аайынча
6
Фактически
1. Кире сос.-1час.
1ур
Кире
сос.
Фольклор
литературанын колбузы.
2. Калыктын
чумду
12ч+4ч(К.Э.Т.)=16час.
ло 1
02.09.
созинен-
2ур
Табышкактардын бÿдÿми, учуры.
1
07.09.
3ур
Кеп сöстин кееркедим кеми.
2
09.09.
4ур
Чöрчöктöр. Чöрчöктöрдин
кееркедими, 3
14.09.
7
тематический бÿдÿмдери.
5ур-
Тил темиктирери.Изложениеге белетеер 4
иш.
16.09.
6ур
Изложение«Ат-эрjине».
5
21.09.
7ур
А.Г.Калкиннин « Алтын –Кажык».
6
23.09.
Чöрчöктин чечен тили ле
сÿр-кебери.
7
28.09.
8ур
9ур
Jадын-jурумле
«Сынару».
чорчоктор. 8
30.09.
10ур
Сынару ла 1енелери. Тöс геройлордын 9
сÿр-кебери.
05.10.
11ур
М.Бедушев «Сынару». Драма.
колбулу
10
07.10.
8
12ур
13 ур
Тил темиктирери. Пьесанын сюжедин 11
«Сынару» деп алтай чорчоктин сюжедиле
тундеери.
«Салкын jалкуга
мактанганы» деп 12
кокыр ÿлгердин тöс шÿÿлтези.
12.10.
14.10.
14ур
«Оскус-Уул» деп кай чорчок.
13
19.10.
15ур
«Оскус-Уул» деп кай чорчокто
тос геройлордын сур-кебери.
14
21.10.
16ур
«Оскус-Уул»
деп
кай
калыктын
куун-санаазы,
коргузилгени.
чорчокто 15
амадузы
26.10.
17ур
Тил темиктирери. Кай чорчоктин jараган 16
узугине jурук jураары, оны корыыры.
09.11.
3. Jебрен турк литературанан-1час.
18ур
Таш бичимелдер керегинде jетирÿ 1
берери.Г.П. Самаев « Турк элдин jадынjуруми».
11.11.
9
19ур
4. Алтай литературанан 36ч+14ч(КЭТ)=50час.
М.В.Чевалков. «Сыгырган была
Бака». Баснянын кееркедим кеми.
jалку 1
16.11.
деп 2
18.11
20ур
«Сыгырган
была jалку
баснянын уреду учуры.
21ур
М.В.Чевалков-кочуреечи. И.А.Крылов
« Куу, чортон ло рак»
3
23.11.
22ур
Тил
темиктирери. М.В.Чевалковтын 4
кочурмезин орус бичиичиИ.В.Крыловтын
« Куу, чортон ло рак» деп баснязыла
тундеери.
25.11.
23ур
Г.И.Чорос-Гуркин «Кара-Кол».
5
30.11.
24ур
М.В.Мундус-Эдоков. «Ан öйи», «Элик». 6
Куучында
ар-буткеннин
айалгазы
jуралганы.
02.12.
25ур
П.А.Чагат-Строев. « Кууктин уни».
7
07.12.
Бака»
10
26ур
Тил
темиктирери. «Алтай jеристи 8
чеберлеп алактар»» деп улекер иштердин
корузы.
09.12.
27ур
П.В.Кучияк. «Адыjок» деп чумдемелде 9
баланын телекейи коргузилгени.
14.12.
28ур
« Адыjок» деп чумдемелде алтай 10
улустын
озодогы
jадын-jуруми
коргузилгени.
16.12.
29ур
Ч.И.Енчинов.
темазын поэт
ажыра ачканы.
Jуунын 11
сур-кебер
21.12.
30ур
Тил темиктирери. Кай чорчокто аттын 12
сур-кеберин
улгердин
сур-кебериле
тундеери.
23.12.
31ур
А.Ф.Саруева. «Серуун аралда» Улгерде 13
jайгы
ар-буткеннин
jуругы,кижинин
сезими чындык jуралганы.
28.12.
32ур
И.В.Шодоев. «Ирбизек»
14
13.01.
«Аргымак».
фольклор
11
33ур
«Ирбизек» - ады чыккан боко.
15
18.01.
34ур
Ирбизектин сур-кебери.
16
20.01.
35ур
Тил
темиктирери. Чумдемел ишке 17
белетеери.
Чумдемел-самара « Слердин «Ирбизекти» 18
кычырып…»
25.01.
37ур
К.Ч.Толосов. «Таныбаган» Ада-Торол 19
учун Улу jуунын темазы ачылганы.
01.02.
38ур
Калас сакылта, терен будумjи.
20
03.02.
39ур
Ч.Т.Айтматов. « Солдаттын
Чумдемелде
сакылтанын
бÿдÿмjинин ийдези.
уулы» 21
терени,
08.02.
40ур
Тил
темиктирери.
К.Ч.Толосовтин 22
«Таныбаган»
ла Ч.Т. Айтматовтын
«Солдаттын
уулы»
деп
чумдемелдеринин темазын, тос
шуултезин
ле уулчактардын сур-
10.02.
36ур
27.01.
12
кеберлерин тундештире корор.
41ур
Тил темиктирери. «Ада-Торол учун Улу 23
jуу ойинин балдары» улекерле иштеер..
15.02.
42ур
А.О.Адаров.
«Кичинек
jурукчы» 24
Улгердин тос шуултези, темазы.
17.02.
43ур
Л.В.Кокышев. «Алтай
тилиме» Поэт 25
торол тилдин учуры деп темага
баштанганы.
22.02.
44ур
В.Т.Самык «Торолиме jанар». Калык ла 26
торол jер бирлик болгоны.
24.02.
45ур
Тил темиктирери. В.Т. Самыктын
Л.В.Кокышевтин
улгерлеринин
шуултезин чыгарып, тундештирер.
ла 27
тос
01.03.
46ур
Э.М.Палкин. «Сары киштейт» Куски ар- 28
буткеннин кеендик jуругы jуралганы.
03.03.
47ур
Ш.П.Шатинов. «Эрjине». Jуу
балдардын jурумин коргускени.
ойинде 29
10.03.
48ур
Jуу ойи ле балдардын ижи.
30
15.03.
13
49ур
Тил
темиктирери.
белетеери.
ишке 31
17.03.
50ур
Jурамал чумдемел
jажытту ондори»»
иш «Ар-буткеннин 32
22.03.
51ур
Б.Я.Бедюров. « Эр-Адучак баатыр».
33
31.03.
52ур
Н.Б.Бельчекова. « От ло Карганак» 34
Куучында карганактын ла оттын суркеберлерин jартаары.
05.04.
53ур
Тил темиктирери. «Алтай калыктын 35
байланыштары ла бис» деп алтай чумjан керегинде эрмек-куучын откурери.
07.04.
54ур
Сейран
Сахавет. «Бозого
ажыра 36
телекей».Энези ле уулчактын колбузы.
12.04.
55ур
А.Я.Ередеев. «Кулумjи» Чумдемелдин 37
темазы,сюжеди, уреду учуры.
14.04.
56ур
К.Ч.Толосов.
кебери.
сур- 38
19.04.
Чумдемел
«Тамчы».Тамчынын
14
57ур
Чумдемелде
эбиреде
телекейдин 39
jаражын ачканы, кайкал ла суунчинин
терени.
21.04.
58ур
Тил темиктирери. Чумдемел иш «Омолу 40
иш очпос».
26.04.
59ур
В.Т.Самык . «Менин наjыларым».Кижи 41
ле ар-буткеннин колбузы.
28.04.
60ур
Тил темиктирери.Миниатюра
«Ар-буткен ле кижи».
куучын 42
05.05.
61ур
Бертольт Брехт. « Форточка
кышкы куучын».
ажыра 43
12.05.
62ур
А.Я.Ередеев. «Эненин jайлузында»
44
17.05.
63ур
.Эркеш ле Мерген
сур-кеберлери.
деп уулчактардын 45
19.05.
64ур
Лу Синь. «Чаазыннан эткен jылан».
46
20.05.
65ур
.J.Б.Каинчин.«Кызычак
Кураанак» .Кызычактын
ла 47
сур-кебери,
21.05.
15
иштенкейи, киленкейи,буурзагы.
66ур
Тил темиктирери.Айылдын
керегинде чумдемел иш
бичиири.
тындулары 48
23.05.
67ур
« Кызычак ла Кураанак» деп куучында 49
баланын телекейин автор jураганы.
24.05.
5. Jыл туркунына
корори.=1час.
68ур
Билеринди ченеп кор.
отконин
такып
1
24.05.
16
VII. Уренчиктердин тос билгирлери ле алынатан темигулери.
Уренчиктер нени билер учурлу:
- программага кирген кееркедим чумдемелдердин ондайын;
- программа аайынча берилген литература ондомолдордын jартамалын;
- тексттен эпитет, тундештиру, метафора табып, олордын учурын jартаарын;
- кееркедим тексттин сюжедин jартап билерин;
- кееркедим чумдемелдин темазын ла тос шуултезин jартаарын;
- лирикалык геройдын сур-кеберин тексттен табарын;
- литературалык геройго jартамал берерин;
- литературалык чорчоктин, баснянын, куучыннын жанровый темдектерин;
- куучындаганы, улгерлегени деп ондомолдорды ылгаштырарын;
17
- тос герой аайынча текстке тайанып, оос ло бичиир каруу берерин;
- эпикалык чумдемелге jаан эмес план, ол тоодо цитаталар кийдирген план, тургузарын;
- танынан кычырган чумдемел аайынча бойынын шуултезин айдарын;
- кееркедим чумдемел аайынча кыскарта бичимел бичиирин;
- кееркедим текстти унле анылап кычырарын.
VIII. Предметти уренеринде тузаланар уреду- методикалык литература.
1. Демчинова М.А., Кокпоева Э.М., Табылгинова Н.К. Алтай литература. 5 класс. – Горно-Алтайск, 2013.
2. Демчинова М.А., Кокпоева Э.М. Алтай литератураны уредерине болушту методикалык ууламjылар. 5 класс. –
Горно-Алтайск, 2014.
3. Чандыева Е.Д. Алтай тил ле литературала улекер ишти ууламjылаары.- Горно-Алтайск, 2015.
18
V.Темаларла пландаарынын тÿзедÿлери.
Ӧткÿрилген
öйи
Уроктордын темазы
Тÿзедÿнин
Тÿзедÿнин
шылтагы
сÿмези
эп- «Јарадылган»
директордын ÿредÿ
ле таскамал
аайынча ордынчызы
19
