Рабочая программа
по учебному предмету Алтай тил (Родной (алтайский) язык)
2 класс
Срок реализации программы: 2023-2024 учебный год

Составила:
Кендиенова С.А.,
учитель начальных классов

с. Паспарта, 2023 г

1. Jартамал бичик
Алтай тилле иштеер программа текши ÿредÿлÿ баштамы школдордын федерал элтергеелик ÿредÿ стандарты ла Россиянын гражданининин кöгÿс- кöрÿмин тыныдып öскÿрери
ле таскамал береринин Концепциязы аайынча тургузылган.
Амадузы ла задачалары:
Баштамы школдын алдында турган тöс амадулар:
-оогош класстардын ÿренчиктеринин граждан ла кöгÿс- кöрÿминин тöзöлгöзин тöзöп
тыныдары;
-ÿренерге керекту ишти ле бойын бойы башкарып билеринин тöзöлгöзин тöзöри;
- ÿренчиктерди кöгÿс-санаазын öскÿрери ле jакшы кылык-jанга таскадары.
Бу амадуларга jедеринде «Алтай тил» деп предметтин учуры jaaн.
Программада берилген материал jacтыpa jок бичиир ле коммуникатив билгирлер ле таскамал
берер ууламjыларлу. Тöрöл тили баштамы класстарды ÿренчиктерине бастыра ÿредÿнин
тöзöлгöзи, укаа-санаазына, jайалтазына öзÿм берер ле албатызыла, jÿрÿмле таныжар аргалу.
Улу педагог К.Д.Ушинскийдин айтканыла, бала оны эбире улустын кöгÿс байлыгыла адаэнезинин тили ажыра таныжат, эбире телекей дезе балага бойынын камаанын ойто ок адаэненин тили ажыра jетирет.
Баштамы класстарда тöрöл тилин ÿренери - ол лингвистика

ÿредÿнин ле эрмек-

куучынын таскадар системанын баштапкы бöлÿги болуп jaт. Бöлÿктен

билип алганы

баштамы школды божоткон ÿренчикке ÿредÿзин онон ары улалтар арга берер.
Тöрöл тилин баштамы школдо ÿредеринин амадулары:
- ÿренчиктерди тил билимнин

тöс ондомолдорыла таныштырары ла шÿÿп сананарына

ÿредип-таскадары;
- ÿренчиктердин коммуникатив билгирлерин: оос ло бичиир эрмек-куучынын jарандырары,
диалог, монологло тузаланарына таскадары;
- jacтыpa jок бичиирине керектÿ билгирлер берери.
Программа «Алтай тил» деп предметтин аргаларыла «Филология» ууламjынын
ÿредÿлÿ тöс задачаларын бÿдÿрерине ууландырылган. Тöс задачалар:
- Россияда кöп тилдер ле культуралар бой-бойлорыла колбулу, ол ок öйдö кажы ла
албатынын тили - ол онын ук албаты болгонынын тзлгзи деп ондомолло таныштырары;
- оос ло бичиир диалог ло монолог эрмек-куучынын jарандырары;
2

- коммуникатив билгирлерин jарандырары;
- уренчиктердин ич-санаазын, jакшыны, jарашты сезерине, оны баалап билерине таскадары;
- jайаан jайалталарына озум берери.
Программада онойдо ок бир канча практический задачалар тургузылган ÿренчиктердин
эрмек-куучынын, шÿÿп билерин, «санаазында

кöрöрин» (воображение) таскадары, тилдин

эп-аргаларын эрмек-куучыннын амадузына, öдÿп jaткaн айалгазына келиштире талдап,
тузаланып билери;
- баштамы класстын ÿренчиктерине тил, тилдин системазы: лексика, фонетика, графика,
орфоэпия, морфемика (сöстин бÿдÿми), морфология ла синтаксис керегинде эн башкы
билгирлер берери;
-эрмек-куучыннын культуразын тыныдары, чын бичиир, кычырар, диалогто туружар, jаан
эмес оос монолог ло тексттер тургузып билерине таскадары;
-тöрöл тилин баалап, оны чеберлеер, jарандырар ла тилин билерге jилбиркедер, бойынын
эрмек-куучынын jарандырар кÿÿн таскадары.
2. Уренгенинин турулталары
Уренчиктин бойынын личностный турулталары
- Бойынын торолиле , албатызыла, Россиянын туукизиле оморкоор кун – сана таскадары;
бойынын албатызын, угын билери, Россияда башка – башка ук албатыларды баалаары; эбире
улуска, телекейге ачык куунду, jакшы ла jаманды ылгап билер кижи таскадары.
- Эбире телекей ар – буткенле, албатыларла, олордын культураларыла, кудай jаныла
бирлик колбуда турганын айлаар корум таскадары.
- Оско албатылардын туукизин, культуразын, оско кижинин санаа – шуултезин тооп jурерине
таскадары.
- Озуп, кубулып jаткан телекейде (jурумде) jылыйбай, ого уренижип темигерине керекту
билгирлер таскадары.
- Уренип турган кижи эл – jоннын алдында каруулу, некелтелу деп билери ле jурумде
уреду алар иштин учурын, уреду онын бойына не керектузин аайлаары, онала
башкарыныры.
- Jакшы кылык jаннын ээжи – некелтелерин ле jурумде ончо улус тен, jайым
дегенин аайлаганы аайынча, бойын бойы башкарарга, бойынын кылык –jаны учун
каруулу болоына таскадары.
- Jакшыга тартынар, jакшыны баалаар, сезер куун таскадары.
- Улусты айлаар, тоор ачык – jарык. Киленкей куун таскадары.
- Jаан улусла, кура балдарла кожо нак иштеер, ачынышту айалга тозобос, блаашту
керекти токыналу jартап ийер билгир таскадары.
- Ак – чек jурер, эдинер тудунар не – немени, когус байлыкты сезер, чеберлеер куун
таскадары.
3

Метапредметный турулталар
- Уредулу иштин амадузын, задачаларын бойына алынар ла ого jединерге болушту эп арганы
таап билерине таскадары.
- Уредулу ишти онын задачазын, будурер айалгазын аjарып, пландаар, шиндеер ле
турултазын корор билгирлерге таскадары, болушту аргаларды талдап билери.
- Jетируни эдеринде темдек – символдорды тузаланары.
- Коммуникатив ле билгир аларынын задачаларын будуреринде эрмек - куучынын
эп – аргаларын ла аргаларды эрчимду тузаланары.
- Керекту jетируни табарга, jуурга, шиндеерге, бириктире коруп, керектузин
талдап, келиштире jазап, белетеерге, бар аргаларды (справочниктерди)
тузаланып билери.
- Бичилген марыла, жанырла башка тексттерди тургузылган амаду, задачалары аайынча
когуске алынып кычырарына темигери; бойынын айдарга турганын эрмек – куучыннын
задачазына келиштире jарт тургузар ла тексттерди оос ло, бичип тургузарына таскаары.
- Логический действиелерле тузаланып билери: тундештирери, шиндеери, бириктире корори,
туп шуулте чыгарары, будум темдектери аайынча болиири, не – неден улам (ненин учун)
болгонынын шылтагын табары, шуури, таныш ондомолдорго кожоры.
- Диалогты откурип ле куучындажып турган кижини угуп билер, бойынын сананганын
айдып, айтканын керелеп, керектин (иштин) jедим – jедикпезин jартап билер, кажыла кижиде
бойынын шуултези болор аргалу ла бар деп билери.
- Текши амаду тургузып ла ого jединер аргаларды темдектеп билери; бирлик иште кем нени
эдерин улежип, jартажып jоптожори; бой – бойынын эткенин шиндеп билери, бойынын
кылык – jанын ла оско улустыйын коруп билери.
- Jоп эмес сурактардын аайына токыналу, эки jанынын jилбулерин аjарып чыгары.
- «Алтай тил» деп предметтин уренер материалы ажыра эбире jурумде одуп турган
кубулталар, процестер, не – неме керегинде бойынын озумине келиштире билери.
- Предметтин ле оско до предметтер ортозындагы тос ондомолдорло таныжып, не – немеле
процестер ортозында колбуларды билери.
- Алай тилде уренер материал аайынча баштамы школдо бичиктерле, оско до jетиру алар
аргаларла (онойдо ок уредулу модельдерле) иштеп билери.
Предметти уренеринин турулталары
- Россия коп тилдердин ле культуралардын орооны деп билип алары; тил – албаты бойын
албаты деп сезеринин тозолгози деп билери.
- Тил – албатынын культуразы ла улус бой – бойыла куучындажар арга деп аайлаары;
орус тил Россия Федерациянын эл – тергеелик тили, башка – башка УК албатылардын
бой – бойыла куучындажар аргазы деп билери.
- Оос ло бичиир jакшы эрмек – куучын кижинин текши культуразынын ла гражданский
позициязынын коргузизи деп билери.

4

- Алтай тилдин ээжи некелтелериле (орфоэпиянын, лексиканын, грамматиканын,
орфография, пунктуациянын), эрмек – куучыннын этикет ээжилериле танышкан
кеминче тузаланып билери.
- Куучыннын амадузын, задачаларын, тузаланар аргаларын ла айалгаларын ылгаштырып
билер ле jаан эмес монолог эмезе текст тургусканда, коммуникатив задачага jединерге
олорды тузаланар темигу берери.
- Jастыра jок бичиш кижинин культуразынын база бир jаны деп ондоор ло бойынын
тургускан эрмектерин, текстин бичигенде, орфографиянын керекту ээжилериле тузаланып
билери, токтой тужер темдектерин чын тургузары. Бичигенин шиндеп билери.
- Тилдин единицаларыла иштеер урудулу иштин аайын билери, алган
билгирлериле практический, коммуникатив задачалардын аайына чыгарга
тузаланып билери.
- Алтай тилдин системазы, структуразы керегинде билим jетирулерле таныжар: фонетика ла
графика, лексика, состин будери (морфемика), морфология ла синтаксис; тилин тос
единицалары ла темдектери, олорды эрмек куучында- тузаланары.
- Тилдин тос единицаларын ла темдектерин таныыр, олорды шиндеер, эрмек – куучыннын
айалгазына келиштире тузаланып билери.
3.Курста нени уренери
Эрмек-куучынла колбулу иштер.
Угары. Оос эрмек-куучыннын амадузын, одор айалгазын ондооры. Уккан тексттен
керекту jетируни аайлаары, тексттин тос шуултезин jартаары, сурактардын болужыла не
керегинде айдылганын куучындаары.
Куучындаары. Эрмек-куучыннын задачазы аайынча тилден керекту аргаларды
талдаары. Эрмек-куучыннын диалог будумиле тузаланып билери. Куучынды баштап, jомоп,
божодып, бойына улустын аjарузын тартып билери.
Бичиири. Бичииринин ээжилерин буспай, чын, jакшы бичири. Уренген ээжилер
аайынча кочурип бичиири, кычырганы аайынча бичиири. Уккан, кычырган тексттин
содержаниезин толо эмезе талдап бичиири. Jараган темала (коргони аайынча, кычырган
чумдемел аайынча, сюжетный jуруктар эмезе бир канча jурук аайынча, jурукчылардын
репродукциязы аайынча, видеозвпись аайынча ла о.о.) бойлоры jаман эмес тексттер
(сочинение) бичиири.
Бичикке уредери
Фонетика. Эрмек-куучыннын табыштары. Состо табыштардын тоозы ла ээчий турган
аайы. Бир эмезе бир канча табыштарыла башкаланып турган состорди тундештирери.
Унду ле туйук, унгур ле тунгак туйук табыштарды ылгаштырары.
5

Уйе. Сости уйелерге болиири. Согулта тушкен уйени табары. Согулта состордин
учурын ылгаштырары.
Графика. Табыш ла таныкты ылгаштырары: танык – табышты бичикте темдектеер
темдек. Танмалыкла таныжары.
Кычырары. Уйелеп кычырарына уредери. Уйелерле, буткул состорло кону
уренчиктин эрмек-куучынынын кеми аайынча кычырары.
Бичиири. Бичирине салынган некелтелерди будурери. Бичигенде, досконын,
тетрадьтин бугинин кемин сезери. Jаан ла кичинек таныктарды бичиири. Таныктарды, бир
канча таныкты, уйелерди, состорди, эрмектерди гигиена некелтелерди буспай, бичиири.
Сос ло эрмек. Сос – уренер, шиндеер материал деп аайлаары. Состин учурын
шиндеери. Сос ло эрмекти ылгаштырары.
Чын бичиири (орфография). Чын бичииринин ээжилериле тыныжары:
- состорди башка бичиири;
- эрмекти, ос аттарды jаан таныктан баштап бичиири;
- состорди уйелеп кочурери;
- эрмектин учында токтой тужер темдектер.
Эрмек-куучынды таскадары. Бойы кычырган, уккан текстти аайлаары. Бир канча
jурукла, ойындары керегинде, бойынын коргони аайынча, болушту состорго тайанып, jаан
эмес куучындар тургузары.
Систематический курс
Фонетика ла орфоэпия. Унду ле туйук табыштарды ылгаштырары. Унгур ле тунгак
туйуктарды ылгаштырары. Сости уйелерге болиири. Узун унду табыштар. Элес унду
табыштар. Э ле е таныктар.
Графика.Табыштар ла таныктарды ылгаштырары. Состо табыш ла таныктардын
тоозын тундештирери.
Сос. Состин лексика учуры. Сос не-немени адаары. Бир учурлу ла коп учурлу состор.
Состин чике ле кочуре учуры. Синонимдер, антонимдер. Омоним состор.
Сос, состин будуми. Состин учурлу болуктери: тазыл, кожулталар. Тазылы jаныс
состор. Сос будурер ле сос кубултар кожулталар. Состин тазылы токтогон тунгак туйук унгур
эжерине кочори.
Куучын-эрмектин болуктери.

6

Адалгыш. Адалгыштардын текши учуры ла сурактары. Ос ло текши адалгыштар. Ос
адалгыштарды

jаан

таныктан

бичиири.

Адалгыш

jаныс

ла

коп

тоодо

турары.

Кубулткыштарла кубулары. Мензинер адалгыштар.
Jарталгыш. Jарталгыштар предметтердин темдектерин коргузери: онин, кемин,
будумин, амтанын, jерин ле о.о. Учуры jуук, удура учурлу jарталгыштар.
Тооломо.Предметтин турган тоозын, ээчий тоозын коргузер тооломолорло таныжары.
Солума. Jузуннин солумалары. Jаныс ла коп тоодо турары.
Глагол.Глаголдын текши учуры: предметтердин эдилгелерин темдектеери. Глаголдын
ойлори: тургуза, откон, келер. Кожулталарын чын бичиири.
Кубулбас.Кубулбас.Текши учуры: действиенин ойин, jерин, одор аайын коргузет.
Эрмек-куучында кубулбастардын учуры.
Эрмек. Эрмек, сосколбу. Токтой тужер темдектер. Jетиру эдер эрмектер. Суракту
эрмектер. Кыйгылу ла кыйгылу эмес эрмектер.
Эрмекте состордин колбузы. Эрмек ле сосколбу.
Эрмектин члендери. Эрмектин тос члендери. Баштаачы ла айдылаачы. Эрмектин
эчени члендери. Jартаачы, толтыраачы, айалга. Укташ члендер. Укташ баштаачылар. Укташ
айдылаачылар. Укташ эчени члендер. Эрмекти члендериле ылгаар.
Тегин ле колболу эрмектер. Колболу эрмектерде токтой тужер темдектерди
тургузары.Колболу ла тегин эрмектерды ылгаштырары.
Чике куучынду эрмек. Чике куучынду эрмек ле автордын состори.Токтой тужер
темдектер.
Эрмек-куучын.Эрмек-куучыннын будумдери. Бичикле таныжары. Тил ле эрмеккуучын. Алтай тил-алтай албатынын торол тили. Алтай тилдин кееркедим эп-аргалары.
Эрмек-куучыннын будумдери. Оос, бичиир ле ич бойында айдылган эрмек-куучын. Диалог
ло монолог.
Jыл туркунына уренгенин катап корори.

4.Алтай тилле тематический план
Класс 2
Ӱредÿчи Кендиенова С.А.
План аайынча берилген частар
7

Бастыра 105 час; неделяда 3 час.
Ченелте иштер 5 час.
План Баштамы класстарга тургузылган «Алтай тилдин» программазы аайынча тургузылган
Бичик «Алтай тил»,Н.Б.Тайборина, «Горно-Алтайская типография», 2021
№п/п

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.

Темаларла пландаары
Бистин эрмек-куучыныс. Эрмеккуучыннын будумдери (4ч.)
Эрмек-куучын кандый болор?
Кижинин эрмек-куучыны нени коргузет?
Диалог ло монолог.
Билерин ченеп корори
Текст (5ч.)
Текст дегени не?
Тексттин темазы, тос шуултези дегени не?
Тексттин болуктери.
Ченелте иш « Оскус чаап»
Jастыраларла иш.Текст.
Эрмек (17 ч.)
Эрмек дегени не?
Состордон эрмекти канайда тургузар?
Jетиру эдер ле суракту эрмектер.
Кыйгылу ла кыйгылу эмес эрмектер.
Эрмектин члендери.
Эрмектин эчени члендери деп нени айдар?
Эрмектин тос члендери.
Кениткен ле кенитпеген эрмектер деп кандый
эрмектерди айдар?
Эрмекте состордин колбузын канайда табар?
Эрмек-куучынды таскадары. Jурукла
сочинение «Jайлу»
Jастыраларла иш.Сочинениелердин шинжузи.
Ченелте иш « Чертишке».
Jастыраларла иш. Проектерле иштейдис.
Состин лексика учуры дегени не?
Бир учурлу ла коп учурлу состор – ол кандый
состор?
Проекттерле иштейдис. Самара бичийдис.
Уредулу учурлу изложение «Бистин школыс».
Эрмек-куучыннын табыштары ла
таныктары. (23 ч.)
Эрмек-куучыннын табыштары ла таныктары.
Эрмек-куучыннын табыштары ла таныктары.
8

Канча час

Откурер кун
план
откон
аайынча
куни

1

01.09

1
1
1
1

05.09
06.09
08.09
12.09

1
1
1
1

13.09
15.09
19.09
20.09

1
1
1
1
1
1
1
1

22.09
26.09
27.09
29.09
03.10
04.10
06.10
10.10

1
1

11.10
13.10

1
1
1
1
1

17.10
18.10
20.10
24.10
25.10

1
1

27.10
07.11

1

08.11

1

10.11

29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.

50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.

Алтай танмалык.
Jаан таныктан бичилер состор. Билереерди
ченеп коригер.
Унду табыштар ла таныктар.
Кату ла jымжак унду табыштар.
Туйук табыштар ла таныктар.
Унгур ле тунгак туйук табыштар.
Эжерлу унгур ле тунгак туйук табыштар ла
таныктар.
Ченелте иш «Мишкек»
Jастыраларла иш.Таныктар,табыштар такып
корори.
Состин уйези. Согулта.
Состорди jолдон jолго кочурери.
Й таныкту состорди jолдон jолго кочурери.
Узун унду табыштар.
Э (е) танык.
Орус тилден кирген таныктар.
Ченелте иш « Баштапкы карда»
Jастыраларла иш.Отконин такып корори.
Ё, ю, я таныктарлу состор.
В, ф таныктарлу состор.
Х, ц, щ таныктарлу состор.
Jымжак темдек (ь) ле кату темдектерлу (ъ)
состор.
Лексика (9 ч.)
Jетиру эдер текст.
Сос. Состин лексика учуры.
Бир учурлу ла коп учурлу состор.
Состин чике ле кочуре учуры.
Учуры jуук ла удура учурлу состор.
Синонимдер.
Антонимдер дегени не?
Су алтай ла оско тилден кирген состор.
Ченелте иш « Агаш аразы».
Jастыраларла иш.Отконин такып корори.
Состин будуми (14 ч.)
Состин тазылы ла кожултазы.
Тазылы jаныс состор.
Тазылы jаныс состор.
Тазылы jаныс состор
Состин тазылы токтогон туйук, унгур эжерине
кочори.
Созлик диктант.
Jастараларла иш.Состин тазылы токтогон
туйук,унгур эжерине кочори.Такып корори.
Jымжак темдек (ь), кату темдек (ъ) таныктарлу
9

1
1

14.11
15.11

1
1
1
1
1

17.11
21.11
22.11
24.11
28.11

1
1

29.11
01.12

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

05.12
06.12
08.12
12.12
13.12
15.12
19.12
20.12
22.12
26.12
27.12
29.12

1

10.01

1
1
1
1

12.01
16.01
17.01
19.01

1
1
1
1
1

23.01
24.01
26.01
30.01
31.01

1
1
1
1

02.02
06.02
07.02
09.02

1
1

13.02
14.02

1

16.02

67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.

состор.
Билеригерди ченеп коругер.
Элес унду табыштар.
Элес унду табыштар.
Элес унду табыштар.
Билеригерди ченеп коругер.
Jурамал текст.
Куучын-эрмектин болуктери. (22 ч.)
Куучын-эрмектин болуктери.
Куучын-эрмектин болуктери. Контрольный
созлик диктант.
Jастыраларла иш.Адалгыш.
Адалгыштын сурактары.
Ченелте иш « Jас».
Jастыраларла иш. Адалгыш керегинде такып
корор.
Ос ло текши адалгыштар.
Ос ло текши адалгыштар.
Адалгыштар jаныс ла коп тоодо турары.
Jаныс тоодо турар адалгыштар.
Билеригерди ченеп коругер.
Jарталгыш.
Jарталгыштын учуры.
Шууген учурлу текст.
Созлик диктант.
Jастараларла иш.Jарталгыш керегинде такып
корори.
Шууген учурлу текст.
Глагол.
Ченелте иш «Балдардын манырлап jургени».
Jастыраларла иш.Глаголдын сурактары.
Глаголдын ойлори.
Билеригерди ченеп коригер.
Уренгенин jылдын учында катап корори (11
ч.)
Катап корори «Текст»
Катап корори «Эрмек»
Катап корори «Табыштар ла таныктар»
Катап корори «Сос»
Катап корори «Кууучын-эрмектин болуктери»
Катап корори «Кууучын-эрмектин болуктери»
Ченелте иш «Сан башка мош».
Jастыраларла иш.Jыл туркунына уренгенин
такып корори.

10

1
1
1
1
1
1

20.02
21.02
27.02
28.02
01.03
05.03

1
1

06.03
12.03

1
1
1
1

13.03
15.03
19.03
20.03

1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

22.03
03.04
05.04
09.04
10.04
12.04
16.04
17.04
19.04
23.04

1
1
1
1
1
1
1

24.04
26.04
30.04
03.05
07.04
08.05
10.05

1
1
1
1
1
1
1

14.05
15.05
17.05
21.05
22.05
24.05
Резерв

11