РАБОЧАЯ ПРОГРАММА
по алтайскому языку
(родной (алтайский)язык)
для 4 класса
Срок реализации программы: 2022-2023 учебный год

Составитель программы:
учитель начальных классов
Кокпоева Раиса Исаковна

с. Паспарта, 2022 г.

Jартамал сȍс

Алтай тилле 4-чи класста иштеер программа муниципал бюджет ӱредӱ тӧзӧмӧл "Улаганнын баштамы уредулу
школынын" баштамы класстардыҥ текши ӱредӱлик программазына
ла К.К.Пиянтинованыҥ, Н.Б.Тайборинаныҥ
"Алтай тилле иштеер программалар" (1-4 класстар) деп программазына тайанып тургузылган. (Горно - Алтайск, 2012j)
Тузаланар бичиктер:
1. Ӱредÿ бичик. "Алтай тил" 4 класс. Тургузаачылары: А.В.Белякова, К.К.Пиянтинова. Горно- Алтайск, 2016 j.
2. "Алтай тилле иштеер программалар" (1-4 класстар) К.К.Пиянтинованыҥ, Н.Б.Тайборинаныҥ

Горно- Алтайск, 2012 j.

Программа «Алтай тил» деп предметтиҥ аргаларыла «Филология» ууламjыныҥ ÿредÿлÿ тöс задачаларын
бӱдӱрерине ууландырылган. Программада алтай тилди систематический курсынын тургузылган аайы:
- тилдин системазы (лингвистика билгирлердин тöзöлгöзи): лексика, эрмек-куучыннын табыштары ла орфоэпия,
графика, (сöстин бÿдÿми (морфемика), грамматика (морфология ла синтаксис);
- чын бичиири ле токтой тÿжер темдектер (пунктуация);
- эрмек-куучынды таскадары.
Баштамы школдыҥ алдында турган тöс амадулар:
- оогош класстардыҥ ӱренчиктериниҥ граждан ла кöгÿс кöрÿминиҥ тöзöлгöзин тöзöп тыҥыдары;
- ÿренерге керектÿ ишти ле бойын бойы башкарып билериниҥ тöзöлгöзин тöзööри;
- ӱренчиктердиҥ кӧгӱс санаазын öскÿрери ле jакшы кылык-jаҥга таскадары.
Тöрöл тилин баштамы школдо ÿредериниҥ задачалары:
- ӱренчиктерди тил билимниҥ тöс ондомолдорыла таныштырары ла шÿÿп сананарына ÿредип-таскадары;
- ӱренчиктердин коммуникатив билгирлерин: оос ло бичиир эрмек-куучынын jарандырары, диалог, монологло
тузаланарына таскадары;
- jастыра jок бичиирине керектӱ билгирлер берери.
Тöс задачалар:
- Россияда кöп тилдер ле культуралар бой-бойлорыла колбулу, ол ок öйдö кажы ла албатынын тили — ол онын ук албаты
болгонынын тöзöлгöзи деп ондомолло таныштырары;

2

- оос ло бичиир диалог ло монолог эрмек-куучынын jарандырары;
- коммуникатив билгирлерин jарандырары;уренчиктердин ич-санаазын, jакшыны, jарашты сезерине, оны баалап
билерине таскадары;
- jайаан jайалталарына öзÿм берери.
Ӱредÿниҥ тöс планында предметтиҥ jери.
Муниципал бюджет ӱредӱ тӧзӧмӧл "Паспартанын орто ӱредӱлӱ школыныҥ" ӱредӱлик планы аайынча, алтай тилди
ӱренерине jылына 4 класста 102 час берилет, неделеде- 3 частаҥ.
Алтай тилди ÿренгениниҥ ÿренчиктиҥ бойыныҥ (личностный), метапредметный, предметти
ÿренгенинин турулталары.
Программа баштамы школды божодып jаткан ӱренчиктер личностный, метапредметный ла предметный турулталарга
jединерин jеткилдейт.
Ӱренчиктиҥ бойыныҥ (личностный) турулталары:
1. Бойыныҥ Тöрöлиле, албатызыла, Россиянын тÿÿкизиле оморкоор кÿÿн-санаа таскадары; бойыныҥ албатызын, угын
билери, Россияда башка-башка ук албатыларды баалаары; эбире улуска, телекейге ачык кÿÿндÿ, jакшы ла jаманды ылгап
билер кижи таскадары.
2. Эбире телекей ар-буткенле, албатыларла, олордыҥ культураларыла, кудай jаҥыла бирлик колбуда турганын айлаар
корум таскадары.
3. Öскö албатылардыҥ тÿÿкизин, культуразын, оско кижиниҥ санаа-шуултезин тооп jурерине таскадары.
4. Öзÿп, кубулып jаткан телекейде (jурумде) jылыйбай, ого уренижип темигерине керекту билгирлер таскадары.
5. Уренип турган кижи эл-jоннын алдында каруулу, некелтелу деп билери ле jурумде уреду алар иштин учурын, уреду
онын бойына не керектузин аайлаары, оныла башкарынары.
6. Jакшы кылык-jаннын ээжи-некелтелерин ле jурумде ончо улус тен, jайым дегенин аайлаганы аайынча, бойын бойы
башкарарга, бойынын кылык-jаны учун каруулу болорына таскадары.
3

7. Jакшыга тартылар, jакшыны баалаар, сезер куун таскадары.
8. Jаан улусла, кураа балдарла кожо нак иштер, ачынышту айалга тöзöбöс, блаашту керекти токыналу jартап ийер билгир
таскадары.
9. Ак-чек jурер, эдинер-тудунар не-немени, когус байлыкты сезер, чеберлеер куун таскадары.
Метапредметный турулталар:
1. Уредулу иштин амадузын, задачаларын бойына алынар ла ого jединерге болушту эп-арганы таап билерине таскадары.
2. Ýредÿлÿ ишти онын задачазын, будурер айалгазын аjарып, пландаар, шиндеер ле турултазын корор билгирлерге
таскадары, болушту аргаларды талдап билери.
3. Jетируни эдеринде темдек-символдорды тузаланары.
4. Коммуникатив ле билгир аларынын задачаларын будуреринде эрмек-куучыннын эп-аргаларын ла аргаларды эрчимду
тузаланары.
5. Керекту jетируни табарга, jуурга, шиндеерге, бириктире коруп, керектузин талдап, келиштире jазап, белетеерге бар
аргаларды (справочниктерди) тузаланып билери.
6. Бичилген марыла, жанрыла башка тексттерди тургузылган амаду, задачалары аайынча когуске алынып кычырарына
темигери; бойынын айдарга турганын эрмек-куучыннын задачазына келиштире jарт тургузар ла тексттерди оосло,
бичип тургузарына таскаары.
7. Логический действиелерле тузаланып билери: тундештирери, шиндеери, бириктире корори, топ шуулте чыгарары,
будум темдектери аайынча болиири, не неден улам (ненин учун) болгонынын шылтагын табары, шуури, таныш
ондомолдорго кожоры.
8. Диалогты откурип ле куучындажып турган кижини угуп билери.
9. Текши амаду тургузып ла ого jединер аргаларды темдектеп билери; бирлик иште кем нени эдерин улежип, jартажып
jоптожори; бой-бойынын эткенин шиндеп билери, бойынын кылык-jанын ла оско улустыйын коруп билери.
10. Jоп эмес сурактардын аайына токыналу, эки jанынын jилбулерин аjарып чыгары.

4

11. «Алтай тил» деп предметтин уренер материалы ажыра эбире jурумде одуп турган кубулталар, процесстер, не-неме
керегинде бойынын озумине келиштире билери.
12. Алтай тилле уренер материал аайынча баштамы школдо бичиктерле, оско до jетиру алар аргаларла (онойдо ок
уредулу модельдерле) иштеп билери.
Предметти ÿренеринин турулталары:
1. Россия коп тилдердин ла культуралардын орооны деп билип алары; тил — албаты бойын албаты деп сезеринин
тозолгози деп билери.
2. Тил — албатынын национальный культуразы ла улус бой-бойыла куучындажар арга деп аайлаары; орус тил Россия
Федерациянын эл-тергеелик тили, башка-башка ук албатылардын бой-бойыла куучындажар аргазы деп билери.
3. Оос ло бичиир jакшы эрмек-куучын кижинин текши культуразынын ла гражданский позициязынын коргузузи деп
билери.
4. Алтай тилдин ээжи — некелтелериле (орфоэпиянын, лексиканын, грамматиканын, орфография, пунктуациянын),
эрмек-куучыннын этикет ээжилериле танышкан кеминче тузаланып билери.
5. Куучыннын амадузын, задачаларын, тузаланар аргаларын ла айалгаларын ылгаштырып билер ле jаан эмес монолог
эмезе текст тургусканда,коммуникатив задачага jединерге олорды тузаланар темигу берери.
6. Jастыра jок бичиш кижинин культуразынын база бир jаны деп ондоор ло бойынын тургускан эрмектеринин, текстин
бичигенде, орфографиянын керекту ээжилериле тузаланып билери, токтой тужер темдектерин чын тургузары.Бичигенин
шиндеп билери.
7. Тилдин единицаларыла иштеер уредулу иштин аайын билери, алган билгирлериле практический, коммуникатив
задачалардын аайына чыгарга тузаланып билери.
8. Тилдин тос единицаларын ла темдектерин таныыр, олорды шиндеер, эрмек-куучыннын айалгазына келиштире
тузаланып билери.
Ӱренчиктер нени билип алары:
- куучын -эрмектиҥ бӧлӱктерин (адалгыш, глагол, солума, тооломо, jарталгыш, кубулбас)
5

- мензинер адалгыштар ла олордыҥ кубуларын; ӧс лӧ текши адалгыштарды: тооломолордыҥ учурын билер; jӱзӱнниҥ
солумаларын; олордыҥ учурын,глаголдордыҥ jӱзӱндерле кубуларын.
- ӱренген орфограммаларлу текстти jастыра jогынаҥ бичиктен эмезе кычырганы аайынча бичиирге;фонетика аайынча
сӧстӧр ылгаарга;
- сӧстӧрди бӱдӱмиле ылгаарга( тазыл, сӧс бӱдӱрер,сос кубултар кожулта);
- сӧсти куучын -эрмектиҥ бӧлӱгиле ылгаарга;
- эрмекти бӱдӱмиле, члендериле ылгаарга;
- тургускан планла изложение бичиирге;
- jаан эмес чӱмдемел бичиирге;
- куучын -эрмектиҥ культуразынын ээжилерин буспай, бойыныҥ сурагын, каруузын, быйанын, уткуул, кычыру сӧсти
чын тузаланып, айдып билерге;
Предметтин ондаайы.
Эске аладыс... (11ч) Эрмек - куучында керектӱ сӧсӧтӧрло тузаланып билери.Тексттиҥ бӱдумдерин ылгаштырар, план
тургузары, темазын jартап билери. Эрмек — эрмек-куучыннын единицазы, онын учуры, темдектери: шÿÿлтени чыгара
айдат, сöстöр бой-бойыла колбожот. Эрмектеги учур согулта. Эрмек, сосколбу.
Эрмек (14ч) Амадузы jанынаҥ эрмектердиҥ бӱдӱмдери:jетирӱ эдер эрмек, суракту, jакару. айдылган ӱни jанынан:
кыйгылу ла кыйгылу эмес.Эрмектиҥ учында турар темдектер. Эрмекте кычыру сости табары. Тӧс ло эчеҥи члендер.
Укташ эчеҥи члендер.
Чике - куучын эрмек (3ч) Чике - куучын эрмек деп оҥдомолло таныштырары. Турар аайы. Чике- куучын эрмекти
канайда бичиир.Чике -куучын эрмекке схема тургузар.
Сöс (8ч) Состин лексика учуры. Сос не-немени адаары (номинатив учуры). Бир учурлу ла коп учурлу состор. Состин
чике ле кочуре учуры. Синонимдер, антонимдер. Лексика ажыра
эбире не-неме, ар-буткендеги кубулталар керегинде билерин теренжидери. Су-алтай ла оско тилден кирген состор.
Синонимдердин, антонимдердин созлигиле иштеери. Омоним состор. Бузулбас сосколбулар.
6

Сöс, сöстин бÿдÿми (10ч)Состин учурлу болуктери: тазыл, кожулталар. Тазылы jаныс сöстöр. Бичикте тазылы jаныс
сöстöрдин сöзлигиле иштеер. Кожулталар. Сöс бÿдÿрер ле сöс кубултар кожулталар. Сöстин тазылы токтогон тунгак
туйук ÿнгÿр эжерине кöчöри. Унду табыштар кату ла jымжак болоры. Сости табыш-таныктарла ылгаары (таныштырар).
Узун унду табыштар.Элес унду табыштар.
Куучын-эрмектин бöлÿктери (3 ч) Куучын-эрмектин бöлÿктери сурактары, темдектери.
Адалгыш (14ч). Адалгыштын текши учуры ла сурактары. Öс лö текши адалгыштар. Адалгыш jаныс ла коп тоодо
турары. Адалгыштар кубулткыштарла кубулары. Улантылу адалгышла эрмекте тузаланып билери. Мензинер
адалгыштар. Орус тилдеҥ кирген адалгыштарды кубулткыштарла кубултары.
Jарталгыш (4ч) Jарталгыштар предметтердин темдектерин коргузери: öнин, кемин, бÿдÿмин, амтамын, jерин, кылыкjанын ла о.ö. Эрмек-куучында jарталгыштардын учуры. Jарталгыш адалгышла колбожоры. Учуры jуук, удура учурлу
jаталгыштар.
Тооломо (2ч) Предметтин турган тоозын ла ээчий турган тоозын кöргÿзер тооломолорло таныжары. Тооломолорды
адалгыштарла колбоштырып, эрмектер тургузары.
Солума (2ч) Jÿзÿннин солумалары. Эрмек-куучында jаныс ла кöп тоодо турган адалгыштарды jÿзÿннин солумаларыла
солуп билери.
Глагол (9ч) Глаголдын текши учуры: предметтердин эдилгелерин темдектеери. Глаголдын сурактары нени эдип jат?
Нени этти? Нени эдер? Глаголдын öйлöри. Эрмек-куучында глаголдын учуры. Глагол ло адалгыштын колбожоры.
Кубулбас (4 ч) Кубулбас. Кубулбастын текши учуры. Кубулбасты глаголло колбоштырып билери. Эрмек-куучында
кубулбастардын учуры; эрмекте кубулбастардын учурын jартап билери. Тексттен кубулбастарды таап, кандый сöслö
колбошконын jартаарга таскадар.
Jыл туркуныны ӱренгенин катап кӧрори (16ч)
IV. Алтай тилле тематикалык план.
№

Бӧлӱктиҥ темазы

Берилген

ченелте

7

изложение

чӱмдемел

проект

частар

диктанттар

1

Эске аладыс, катап кӧрӧдис.

11

1

2

Эрмек

14

1

3

Чике- куучын эрмек

3

4

Сӧс

8

1

5

Сӧстиҥ бўдўми

10

1

6

Куучын-эрмектиҥ бöлÿктери

3

7

Адалгыш

14

8

Jарталгыш

4

9

Тооломо

2

10

Солума

3

11

Кубулбас

4

1

12

Глагол

9

1

13

Jыл туркунына уренгенин катап
кӧрӧри

16

1

102

9

Бастыра:

лер

иштер
1

1
1

2

1
1
1

IV. Календарно-тематический план

8

1
1
4

3

1

Уроктын №

Бӧлӱктиҥ ле
уроктыҥ темазы

Берилген
частар

Уроктыҥ ӧдӧтӧн
Планла
куни

Эске аладыс, катап кӧрӧдис...(11ч)
1

Бистиҥ эрмек-куучыныс ла тилис.

1

02.09

2

Текст. Тексттиҥ планы.

1

03.09

3

Тексттиҥ бӱдӱмдери.

1

06.09

4

Чӱмдемел иш (Бичикте бӱк 11, таскаду 15)

1

09.09

5

Jастыраларла иш. Эрмек.

1

10.09

6

Эрмектер кандый болот?

1

13.09

7

Кычыру сӧс.

1

16.09

8

Эрмектиҥ тӧс члендери.

1

17.09

9

Эрмектиҥ эчени члендери.

1

20.09

10

Кеҥиткен ле кеҥитпеген эрмектер.

1

23.09

11

Диктант "Эске аладыс" деп бӧлӱк аайынча
(Приложение № 1)
Эрмек. (14ч)
Jастыраларла иш. Эрмектиҥ эчени члендери.
Jартаачы, айалга.
Толтыраачы.
Баштаачы ла толтыраачы.
Ӱредӱ учурлу изложение (бичикте бӱк 56,
таскаду 115)

1

24.09

1
1
1
1
1

27.09
30.09
01.10
04.10
07.10

12
13
14
15
16

9

ӧйи

öткӱрилген кӱни

17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36

Jастыраларла иш. Сосколбу дегени не?
Укташ члендер.
Эрмекте укташ члендердиҥ биригери.
Укташ члендў эрмектерде токтой тўжер
темдектер
Диктант
"Эрмек"
деп
тема
аайынча
(Приложение № 2)
Jастыраларла иш.
Тегин ле колболу эрмектер.
Колболу эрмекти тегин эрмектеҥ ылгаштырары.
Бириктире кӧрӧри .
Чике- куучын эрмек (3ч.)
Чике- куучын эрмек ле автордын состори.
Чике куучын- эрмекте токтой тужер темдектер.
Ӱредӱ учурлу изложение ( бӱк 66 , таскаду 136)
Сӧс (8 ч)
Jастыраларла иш. Состин лексика учуры.
Чике ле кочуре учурлу состор.
Öскö тилден кирген состор.
Эскирип калган состор.
Синонимдер. Антонимдер.
Бузулбас сосколбулар.
Диктант "Сӧс" деп тема аайынча. (Приложение
№ 3)
Jастыраларла иш. «Сöс» деген тема аайынча
такып кöрöри.

Сӧстиҥ бўдўми (10ч )
10

1
1
1
1

08.10
11.10
14.10
15.10

1

18.10

1
1
1
1

21.10
22.10
25.10
28.10

1
1
1

29.10
08.11
11.11

1
1
1
1
1
1
1

12.11
15.11
18.11
19.11
22.11
25.11
26.11

1

29.11

37
38
39
40
41
42
43
44
45
46

47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57

Состин учурлу болуктери.
1
Кожулталардын будумдери.
1
Состин кожулталарын чын бичиири.
1
Сости будумиле ылгаары.
1
Колболу состор.
1
Колболу состорди чын бичиири.
1
Эрин чойилер ундулерди состордо чын бичиири. 1
Сöстин учуры, будуми керегинде билерин 1
бириктире корори.
2 четверть учун бичиир ченелте диктант
1
(Приложение № 4)
Jастыраларла иш. «Состин будуми» деген теманы 1
такып корори.
Куучын-эрмектиҥ бöлÿктери ( 3 час)
Куучын-эрмектин болуктери.
1
Таҥынаҥ учурлу ла болушчы учурлу куучын — 1
эрмектиҥ болуктери.
Кубулбас дегени не?
1
Адалгыш (14 час)
Адалгыш-куучын эрмектин болуги.
1
Адалгыш кубулткыштарла кубулары.
1
Тöзööчи ле Кöстööчи кубулткыштар.
1
Ӱредӱ учурлу изложение ( бӱк 138, таскаду 297) 1
Jастыраларла иш. Энчилеечи кубулткыш.
1
Береечи кубулткыш.
1
Öмöлööчи кубулткыш.
1
Jерлеечи ле Чыгытту кубулткыштар.
1

11

02.12
03.12
06.12
09.12
10.12
13.12
16.12
17.12
20.12
23.12

24.12
27.12

13.01
14.01
17.01
20.01
21.01
24.01
27.01
28.01
31.01

58

59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70

71
72
73
74
75

Кӧчӱрип
бичиири
"Адалгыштын 1
кубулткыштарла кубулары" деп тема аайынча
(Приложение №5)
Орус тилден кирген адалгыштар кубулткыштарла 1
кубулары.
Мензинер адалгыштар.
1
Мензинер
адалгыштар
кубулткыштарла 1
кубулары.
Адалгыш керегинде бириктире корори.
1
Диктант "Адалгыш" деп тема аайынча (Прило
1
жение № 6)
1астыраларла иш.
Jарталгыш (4 час)
Jарталгыш.
1
Чыҥдыйын коргузер jарталгыштар.
1
Чўмдемел иш ( бӱк 143, таскаду 308)
1
Jастыраларла иш. Бириктире корори.
1
Тооломо (2 час)
Тооломо.
1
Предметтин турган тоозын ла ээчий тоозын 1
кöргÿзер тооломолор.
Солума (3 час)
Солума дегени не?
1
Jÿзÿннин солумалары кубулткыштарла кубулары. 1
Ченелте изложение ( Приложение № 7)
1
Кубулбас (4 час)
Jастыраларла иш. Кубулбас.
1
Кубулбастар глаголло колбожоры.
1
12

03.02

04.02
07.02
10.02
11.02
14.02
17.02
18.02
21.02
24.02
25.02
28.02
03.03

04.03
07.03
10.03
11.03
14.03

76
77

78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96

3 четверть учун ченелте диктант (Приложение 1
17.03
№ 8)
Jастыраларла
иш.
Кубулбастар
глаголло 1
18.03
колбожоры.
Глагол (9 час)
Глагол.
1
21.03
Глаголдын öйлöри. Тургуза öй.
1
24.03
Öткöн öй.
1
25.03
Келер öй.
1
04.04
Jурук аайынча чўмдемел бичиири ( бӱк 169 , 1
07.04
таскаду 372)
Jастыраларла иш. Глаголдордын jузундерле 1
08.04
кубулары.
Глагол керегинде бириктире корори
1
11.04
Диктант
«Глагол"
деп
тема
аайынча 1
14.04
(Приложение № 9)
Jастыраларла иш
1
15.04
Jыл туркунына уренгенин катап корори (16ч)
Эрмек.
1
18.04
Эрмектин тос члендери.
1
21.04
Эрмектин эчени члендери.
1
22.04
Текст.
1
25.04
Состин будуми.
1
28.04
Состин будуми. Чын бичилери.
1
29.04
Адалгыш.
1
05.05
Jарталгыш.
1
06.05
Солума.
1
12.05
Тооломо.
1
13.05
13

97
98
99
100
101
102

Кубулбас.
Ченелте диктант (Приложение № 10)
Jастыраларла иш.
Проект "Алтай jыл тоолош"
Проектти корыыры.
Урок - ойын" Кару алтай тилим"

1
1
1
1
1
1

16.05
19.05
20.05
23.05
26.05
27.05

Лист корректировки тематического плана

Дата проведения

Тема урока

Причина
корректировки

По плану Фактически

14

Способ
корректировки

Согласование с зам.
директора по УВР

Jöмöлтö № 1
I четверть
"Эске аладыс.." деп тема аайынча
Диктант
15

Кӱн jердиҥ ӱстин кызыдып баштады. Теҥериде булут jок. Кӱннин чогыныҥ курчы коркыш.Агаштар ого та
канайып кӱйбей турган? Мындый изӱде печке керек jок. Теертпек таштыҥ ӱстине ле быжа берер.
Мындый изӱге тындулар канайып чыдажат? Эртен тура бартылдашкан бакалардыҥ табыжы ыҥ- шыҥ болуп
калды.Олор састыҥ кӧӧлмӧгинеҥ тосток кӧстӧрин чыгаргылап алган. Мындый jӱрӱм кандый макалу!
Мындый кӱнде чым ла отурганынаҥ быжу неме jок. (62 сӧс)
Грамматический jакылта
1. Эрмектиҥ тӧс члендерин темдектегер:
1 вариант - 1-кы эрмек
2 вариант - 6-чы эрмек
2. Эрмекти толо ылгагар (текши jакылта)
Агаштардыҥ бӱри тӱрген саргара берди.

Jöмöлтö № 2
"Эрмек" деп тема аайынча диктант
Баштапкы кар.
Тӱниле jааган кар эртен тура токтоп калды. Кечеги кӱреҥ- сары jерди бӱгӱн таныбас. Кырлар, агаштар, jалаҥдар
16

jымжак ак торколо jабылып калган. Jаҥыс ла суулар карарат. Олор тоҥорго jеткелек. Кар кӧӧшпӧк, jастыҥ jуҥындый
jеҥил. Оныҥ ӱстиле басканда, ол тоҥгон кардый чыкырабайт. Кӱн чыгып келерде, кардыҥ ӱстинде сӱреен кӧп jылдыстар
мызылдажа берди. Ол мызылдаш кижиниҥ кӧзин кылбыктырып ийет. Чибилер, тыттар ак неекей тонго оронып алган.
Баштапкы карга балдар сӱреен сӱундилер. Кар болчоктоп адыжарга кандый макалу! (73 сӧс)
Грамматический jакылта.
1. Эрмекти члендериле ылгагар
1 вариант- Кырлар, агаштар, jалаҥдар jымжак ак торколо jабылып калган.
2 вариант- Чибилер, тыттар ак неекей тонго оронып алган.
2. Экинчи эрмектен сӧсколбулар чыгара бичигер. (текши jакылта)
3.Схемага келижер эрмек тургузып, бичип алыгар. Капсуга кандый укташ члендерле уурладылган эрмек бичип
салыгар)
_ _ _ _

_ _ _ _ _ , _ _ _ _ _ , _ _ _ _ _ -------------- .

Jöмöлтö № 3
II четверть
"Сӧс" деп тема аайынча диктант.
Бозу кабыраачы.
17

Бир катап мындый керек болгон. Кӱски кӱн jабызай берген ӧй болгон. Бозуларды кабырып jӱрген Аткыр jадыктыҥ
ӱстинде jаҥыскан отурды. Удабас кышкы сооктор келер.Ол бойыныҥ ӱлтӱрей берген кийимин кӧрӱп, терен санаааркай
берди. Айландыра не болуп турганын ол кӧрбӧй дӧ, укпай да отурган. Jаҥыс ла jанына келип отурган каргаа табыштанып
ийерде, Аткыр чочыган бойынча тура jӱгӱрди. Одордо бозулар jок эмтир. Бозулар уйларга кожулып калтыр. Уй саачылар
кӧнӧктӧрлӱ шакпыражып турды. (69 сӧс)
Грамматический jакылта
1. Антонимдер таап бичир:
1 вариант – соок-…,бийик-…
2 вариант - кыш-…, jабыс-…
2. Эрмекте карартылган сӧсти синонимдериле солып бичигер. (текши jакылта)
Уй саачылар кӧнӧктӧрлӱ шакпыражып турды.
3.Бузулбас сӧсколбуларды табала, чыгара бичип алыгар.
Кӧк теҥери, таш jӱрек, алтын колду, баштак бала, быштак сыгар,jаркынду кӱн.

Jöмöлтö № 4
" Сӧстиҥ бӱдӱми" деп тема аайынча диктант (2 четв.учы)
Тырмак
Тырмак карды быjыл баштапкы катап кöргöн. Оны jытап кöрзö, jыт jок эмтир. Jалап ийерде, соогы коркышту.
18

Тумчугыныҥ бажынаҥ не де чымчып ийгендий.Jе ого анданып ойноорго кандый jымжак!
Ийдичек бойы шулмус. Кулактары сӱп- сӱӱри. Кӧстори курч.араай баспас: jелер ле jелер.Ээзи оны тайгага кожо
апарган. Оныҥ сӱунгенин! Аркада таныш эмес jытта рдыҥ кӧбизин! Баш айланар. Сескир тумчугы ары тырыҥ, бери
тырыҥ. Ийдичек токынап болбой, ӱре салат. Ээзи мактайт:"Jакшы аҥчы болорыҥ, jе jаныс ӱрбе!"
Грамматический jакылта
1. Тазылы jаныс состор сананып, бичигер. Тазылын темдектегер.
1 вариант- jыт, ....
2 вариант - баш, .....
2. Бӱдӱмиле ылгагар.
Тумчугыныҥ, кулактары, аҥчы, аркада.

Jöмöлтö № 5
III четверть
"Адалгыштыҥ кубулткыштарла кубулары" деп тема аайынча кӧчӱрип бичиири.

19

Айу.
Айу jӱзӱн - башка jиилектер..., тазылдар..., коҥыстар... азыранат. Ол мӧт... сӱӱр тынду. Jер... ӱстинде эҥ кӱчтӱ
тындулар... бирӱзи. Оныҥ колы... кирген аҥ - кушка суурылып чыгырга кӱч келижет.
Айу jайыла семирип алат. Кышкы ичегенди кар тӱшкелекте белетейт. Айу - аjарыйкай аҥ. Ӧскӧj тындулар
чаптыгын jетирбезин деп,ичеген... jанындагы изин булгай базып салат. Ичеген....тескеерлеп кирет. Кышкыда айу... курсак
керек jок. Ол бойыныҥ ӱс -jуузы... кыштап калат.

Jöмöлтö № 6
"Адалгыш" деп тема аайынча ченелте диктант
Тӧрӧл jерим.
Jаркынду кӱн туулар бажынаҥ кӧдӱрилет. Соок эзин согот. Jаскы кей ару ла чаҥкыр. Ыраакта кырлар бажы
мӧҥкӱлерге буркеткен тургулайт. Карлу туулардыҥ
капчалдарыла ирбис jемзейт. Кайыр кырларда кайа текелер
20

jӱргӱлейт.
Кырларды эбире jаткан кӧлдӧрдиҥ тошторы кайылды. Кар алдынан кандык корунет. Таскылдар бажыныҥ
тепсендери кардаҥ айрылды.
Jай келзе, мӧҥкӱлерле кар кайылат. Мынаҥ jаан суулар башталат. Кадын суу капчал кырларынаҥ чыгып,
jалаҥдарды ӧдӱп, теҥиске кирет. Тайганын суулары соок ло ару. Алтайымды мен сӱӱйдим!
Грамматический jакылта
1. Мензинер адалгыштарды чыгара бичийле, тоозын, кубулткыжын темдектегер.
2. Адалгыштардыҥ кубулткыжын темдектегер.
3. Адалгышты ылгагар:
1 вариант - Карлу туулардыҥ
капчалдарыла ирбис jемзейт.
2 вариант - Кайыр кырларда кайа текелер jӱргӱлейт.

Jöмöлтö №7
Ченелте изложение
Эки.
Ӱредӱчи тӧртинчи класска кирип келди. Кече олор сочинение бичиген. Дежурный тетрадьтарды ӳлеп берди.
Кайлашев Амадуныҥ кызыл - чоокыр бичимелиниҥ учында jаан "эки" турды.Ӱредӱчи темдектерди журналга
21

тургузып баштады.Амаду коштой отурган Нереге "ӱч" деерге турганын айтты.
Нереге сӱреен уйатту болды. Ол нӧкӧрин токтодорго тидинип болбоды. Ӱредӱчи Амадуныҥ ӧбӧкозин айтты.
Амаду бир канча унчукпады. Оноҥ ол урокто болбогон кижи болуп сӱмеленди, jе дежурный тетрадьты партаныҥ
алдынаҥ чыгарып берди.
Ӱредӱчи тетрадьты ачып кӧрди. Анда "экини" "учке" тӱзедип салтыр. Уулчак унчукпайт. Балдар ол jаар кӧргӱлейт.
( 80 сӧс)
Текстти учурлу бӧлӱктерге бӧлиири.
Кажы ла бӧлӱкти адаары.
Оҥдаайы аайынча сурактарга каруу берери.
Орфография аайынча иш.
Изложениени бичиири.

Jöмöлтö № 8
"Кубулбас" деп тема аайынча диктант ( 3 четв.учы)
Jаскы кӱндер.
22

Jаскы кӱндер кенетийин кубула берди.Теҥери ойто бӱркелди. Кобылардан соок салкын согот. Ол кунукчылду
кӱӱлейт. Кайыҥдардын бӱрчӱктери jарыларга jедип калтыр. Чабаа кайыҥдар колдорынаҥ бек тудуныжып алгандый
билдирет. Олор jаҥыс аай jайканыжып турат. Салкынга аттардыҥ jалдары, куйруктары jайылыжып турдылар. Аттар кӧп
токтойт. Олор кӧк ӧлӧҥди ӱзӱп аларга блаажадылар. Таандар кыранын ичиле баскылап турат.
Салкын там соой берди. Оноҥ тыҥып баштады. Удабай jашкан кар jаай берди.
Грамматический jакылта
1. Текстте кубулбастарды таап темдектегер.
2. Эрмекти члендериле ылгагар.
1 вариант - 1-кы эрмек
2 вариант - 4-чи эрмек
3. Куучын -эрмектиҥ бӧлӱктери аайынча ылгагар.
1 вариант - соок салкын
2 вариант - олор турат

Jöмöлтö № 9
IV четверть
"Глагол" деп тема аайынча диктант

23

Сыргалу чечектер.
Jылдыстар бирдеҥ- экидеҥ ӧчкилеп турган. Тозуул ӧй болгон.
Мен кӧҥдой мылтыкту аҥныҥ мӱӱзи ошкош тазылда отурдым. Таадам боочыдагы таш манакайга барган. Кече
энирде анда эликтер багыргылап турган.Мени таадам канча ла катап кожо алып jӱрген. Jе мен бир де элик кӧрбӧгӧм.
Бӱгӱн мен ончозын тыҥдап, тым отурдым. Эҥирде туман jок болгон. Четтердиҥ ӧзӧгинеҥ туман кодурилип чыгар.
Мынаар кыймыктанып ийдим. Бу ла алдымда турган кызыл чечек кўйе берди ошкош. Батаа, мызылдап турар
сыргалу чечек эмтир! Мындый jараш чечектердеҥ кӧзим алып болбой отурдым. (82 сӧс)
1. Глаголдорды ылгагар (морфологиялык):
1 вариант - болгон
2 вариант - чыгар
2.Глаголдорды jӱзӱндерле кубултыгар.
1 вариант - бичип jат (j.т.)
2 вариант - амырап jат (к.т.)

Jöмöлтö № 10
"Jыл туркунына ӱренгенин такып кӧрӧри" - диктант
Алтайдыҥ байы.
Кижи jӱрӱминде эҥ ле тыҥ Алтайын баалап, байлап, адазы кире тооп, энези чилеп сӱӱп jӱрет. Ого мӱргӱп, оноҥ
24

алкыш сурап, аҥ- кужын, агаш - тажын кичеейт. Керектӱ тужында аҥ - кужын аҥдайт, эм -том ӧлӧҥин ӱзуп,тузаланып
jӱрет. Оныҥ учун Алтайыста кажы ла кижиниҥ ӱлӱзи бар.
Ӱргӱлjик Алтайын, ӱйе- ӱрени jуртайтан эрjинелӱ jерин байлап, чеберлеп jӱрери jаҥду. Jажына мында
jуртап,божогон кийнинде мӧҥкӱзин артырат.
Учуры jокко аҥ- куш ӧлтӱрбес. Агажын сындырбас, кеспес,ӱребес. Агын сууларын артатпас, керектӱзин
Алтайынаҥ сурап, алкыш - быйанду алар.

Грамматический jакылта
1. Колболу сӧсторди чыгара бичип алыгар.
2.Укташ айдылаачыларлу эрмекти чыгара бичип алыгар.
3. Алтайын, jӱрет, керектӳ - сӧстӧрди куучын - эрмектиҥ бӧлӱктери аайынча ылгагар.

25